مبانی نظری باورهای فطری«خداشناسی وتوحید،معاد ونبوت»

مبانی نظری باورهای فطری«خداشناسی وتوحید،معاد ونبوت» (docx) 69 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 69 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

مبانی نظری باورهای فطری«خداشناسی وتوحید،معاد ونبوت» بخش اول:بررسی معنا ومفهوم، نظرات وادلّه فلاسفه وحکمای اسلامی در اثبات خداشناسی فطری 4-1-1- اهمیت وانگیزه خداشناسی فطری........................................................................................... 4-1-2-فطرت خداشناسی ومعانی واصطلاحات آن............................................................................ 4-1-2-1- فطرت وخداجویی........................................................................................................... 4-1-2-2- فطرت وخداشناسی........................................................................................................... 4-1-2-3- فطرت وخداپرستی........................................................................................................... 4-1-3- تاریخچه بحث «فطرت خداشناسی»........................................................................................ 4-1-4- سخنان دانشمندان ،فلاسفه ومتکلمان غربی درباره گرایش به خدا............................................ 4-1-5- گرایش فطری به خدا از نظر دانشمندان وفلاسفه اسلامی.......................................................... 4-1-6-گرایش فطری به خدا درکلام وحی ........................................................................................ 4-1-6-1-آیاتی که بصورت صریح درمورد فطرت خداگرایی می باشند............................................... 4-1-6-2-آیاتی که بصورت غیرمستقیم دلالت برفطرت خداگرایی دارند............................................. 4-1-7- دیدگاههای مختلف درباره مفهوم خداشناسی فطری.................................................................. 4-1-7-1 -دیدگاه متکلمان وفلاسفه مسلمان......................................................................................... 4-1-7-2- دیدگاه عرفا درباره مفهوم خداشناسی فطری........................................................................ 4-1-7-3- نتیجه بحث......................................................................................................................... 4-1-8-توحید فطری............................................................................................................................ 4-1-8-1- خداشناسی وتوحید............................................................................................................ 4-1-8-2-نقش فطرت درتوحید وخداشناسی................................................................................ 4-1-8-3-معرفت فطری«تعریف خدا»........................................................................................... 4-1-9- امکان شناخت خدا وخداشناسی فطری.............................................................................. 4-1-9-1- مروری برراههای خداشناسی......................................................................................... 4-1-9-2- امکان شناخت خدااز طریق عقل.................................................................................... 4-1-9-3- نظر حکمای اسلامی....................................................................................................... 4-1-9-4- دیدگاه قرآن راجع به شناخت خدا.................................................................................. 4-1-10- دلایل خداشناسی از نظر تعداد.......................................................................................... 4-1-10-1- دسته بندی دلایل اثبات وجود خدا............................................................................... 4-1-11- بررسی ادله اثبات خدااز طریق امور فطری......................................................................... 4-1-11-1-اثبات خدا از راه شوق وعشق فطری به وجود مطلق......................................................... 4-1-11-2-اثبات خدا از طریق امید فطری به او درحوادث خطرناک................................................ 4-1-11-3-اثبات فطری بودن شناخت خدا از راه عمومیت اعتقاد به خدا درهمه ملتها «اجماع عام»....... 4-1-11-4- اثبات خدا از طریق مکاشافات وتجربه های دینی............................................................. 4-1-11-5- نتیجه گیری بحث........................................................................................................... بخش دوم :باورفطری معاد.................................................................................................................. 4-2-1- معناومفهوم وآثاراعتقاد به معاد درحیات انسان..................................................................... 4-2-1-1- معنای لغوی و اصطلاحی معاد........................................................................................ 4-2-1-2- واژه معاد درقرآن وروایات.............................................................................................. 4-2-1-3- معنای عام وخاص معاد................................................................................................... 4-2-1-4- ارتباط معاد شناسی وانسان شناسی................................................................................... 4-2-1-5- نقش معادباوری درحیات انسان ..................................................................................... 4-2-1-6- هدف از معاد شناسی..................................................................................................... 4-2-1-7-آثار اعتقاد به معاد.......................................................................................................... 4-2-2- جایگاه فطری معاد............................................................................................................ 4-2-2-1- جایگاه معاد................................................................................................................. 4-2-2-2- ریشه های معاد دراعماق فطرت................................................................................... 4-2-2-2-1- پیمودن بی راهه ها.................................................................................................. 4-2-2-2-2- انحراف از فطرت وسرگردانی دربیراهه ها.............................................................. 4-2-2-2-3- خرافات مضحک واسف انگیز............................................................................ 4-2-2-3- معاد درتجلیگاه فطرت............................................................................................ 4-2-2-3-1- فطرت نخستین رهنمودن راه............................................................................... 4-2-2-3-2- عشق به بقاء........................................................................................................ 4-2-2-3-3- رستاخیز درمیان اقوام پیشین................................................................................ 4-2-2-3-4- رستاخیز کوچک وبزرگ................................................................................... 4-2-3- بررسی براهین وادلّه اثبات باور فطری معاد................................................................... 4-2-3-1- دلایل امکان باور فطری معاد.................................................................................. 4-2-3-2- دلائل وقوع باور فطری معاد................................................................................... 4-2-3-2-1- برهان فطرت دراثبات باور فطری معاد................................................................ 4-2-3-3- بیان اقوالی ازفلاسفه ومتکلمین اسلامی دراثبات باور فطری معاد............................... 4-2-3-4- نتیجه گیری........................................................................................................... بخش سوم : باور فطری نبوّت................................................................................................... 4-3-1- معانی نبوّت............................................................................................................... 4-3-1-1- معنای لغوی نبوّت................................................................................................. 4-3-1-2- حقیقت نبوّت....................................................................................................... 4-3-1-3- نبوّت از نظر قرآن وروایات.................................................................................. 4-3-1-4- انواع نبوّت........................................................................................................... 4-3-1-4-1- اثبات نبوّت عامّه از نظر فلاسفه وحکما............................................................. 4-3-1-4-2- نبوّت خاصّه..................................................................................................... 4-3-2- نبوّت وفطرت.......................................................................................................... 4-3-2-1- نبوّت مکمل فطرت............................................................................................. 4-3-2-2- هماهنگی فطرت وشریعت.................................................................................. 4-3-2-3- فطرت رمز جامعیت وجاودانگی شریعت............................................................. 4-3-3- فلسفه بعثت نبوّت................................................................................................... 4-3-3-1- نمایاندن راه رستگاری........................................................................................ 4-3-3-2- غفلت زدایی وبیدارگری.................................................................................... 4-3-3-2-1- بازخواست پیمان فطری................................................................................. 4-3-3-2-2- یادآوری نعمتهای الهی................................................................................. 4-3-3-2-3- هموارساختن راه تفکر.................................................................................... 4-3-3-3-پشتیبانی از فضائل اخلاقی.................................................................................... 4-3-3-4- برقراری عدالت اجتماعی.................................................................................... 4-3-4- لزوم نبوّت ازنظررهبری فطری................................................................................. 4-3-4-1- نیاز امور فطری به رهبری..................................................................................... 4-3-4-2-لزوم نبوّت ازنظروضع قوانین.................................................................................. 4-3-4-2-1- انسان خواهان زندگی دستجمعی است.............................................................. 4-3-4-2-2- انسان یک موجود مرزنشناس است.................................................................. 4-3-4-3- لزوم نبوّت فطری از نظر تعلیم وتربیّت.................................................................. 4-3-5- بیان اقوالی ازفلاسفه ومتکلمین اسلامی در اثبات باورفطری نبوت.............................. 4-3-5-1- ابوعلی سینا......................................................................................................... 4-3-5-2- سهروردی.......................................................................................................... 4-3-5-3- ملاصدرا............................................................................................................ 4-3-5-4- دیدگاه متکلمان اسلامی.................................................................................... 4-3-6- نتیجه بحث............................................................................................................ فهرست آیات..................................................................................................................... منابع ومآخذ....................................................................................................................... چکیده انگلیسی................................................................................................................. بخش اول : بررسی معنا ومفهوم و بیان نظرات وادله فلاسفه وحکمای اسلامی در اثبات باور فطری خداشناسی وتوحید. 4-1-1- اهمیت وانگیزه خداشناسی فطری مهمترین اصل در ادیان الهی ،ونیز دردین اسلام بحث خداشناسی ومعرفت الهی است .اعتقاد به مبدأهستی و وحدانیّت حق تعالی،اولین گام برای ورود به قلمرو دین اسلام است. همچنین در کاوشهای تاریخی وآثار باقیمانده از گذشته بشر ،نشان می دهدکه انسان همواره به نیروی بزرگ ومقتدر و فراتر از نیروی محدودخود اعتقاد داشته، ودراعماق دل وجانش به پرستش اوپرداخته است .به گواهی دانشمندان ،تاریخ زندگی بشر از تاریخ اعتقاد او به خداجدا نیست .هرچه به گذشته برمی گردیم اعتقاد به خدا را همچنان در جوامع بشری مطرح می بینیم . گرچه او همیشه از راهیابی به سوی خدای واحد محروم مانده و گاهی به اشتباه تخته سنگی را بت وواسطه وصال او قرار داده ولی بهرحال در طول تاریخ به این نیروی برتر اعتقاد داشته و این اعتقاد نسبت به ترقیات فکری ودانش اندوزی او پیوسته عالی تر ورسا تر شده است. 4-1-2- فطرت خداشناسی ومعانی و اصطلاحات آن تصدیق وباور به وجودخدای متعال امری فطری است که با خمیره ذات آدمی سرشته است .ازاین رو مشاهده می کنی که مردم هنگام دچار شدن به امورهراس انگیز ومشکلات، بر اساس فطرت خود برخدا توکّل نموده ،وبطور غریزی وناخودآگاه به کارساز اصل وآسان کننده مشکلات توجه می کنند.آیات زیادی در این مورد اشاره به این مسئله دارد:«وَلَئِن سَالتَهُم مَن خَلَقَ السمواتِ والارض لَیقُولَنَّ اللهُ» واگر از آنان بپرسی چه کسی آسمانها وزمین را آفریده ؟ خواهندگفت:خدا.»اکنون باید دید که خداشناسی فطری به چه معناست وواژه فطرت خداشناسی درفلسفه وکلام درچه معنایی استعمال شده است ودیگر این که آیا به همان معنای منظور درآیات وروایات است یا خیر؟ درباب خداشناسی سه مساله مهم مطرح است که باید نقش فطرت را درباره آنها بررسی کنیم این سه مسئله عبارتنداز: خداجویی «خداجویی فطری»؛ خداشناسی «خداشناسی فطری»؛ خدا باوری یا پرستی «خداپرستی فطری»؛ بررسی نقش فطرت درارتباط با مسائل یاد شده هم برای متکلمان الهی حایز اهمیت است وهم برای فیلسوفان دینی ،اهمیت این مسئله برا ی متکلمان این است که هرگاه ثابت شود که مسائل یاد شده ریشه درفطرت وسرشت بشردارند میتوانند از این طریق استواری عقیده توحید را اثبات کنند ونادرستی نظریه های رقیب را که ایمان دینی وخداپرستی بشر را معلول عوامل اقتصادی ،اجتماعی و... دانسته اند روشن سازند. 4-1-2-1- فطرت وخداجویی مقصود از فطری بودن خداجویی آن است که بشر از نهاد خویش وبدون اینکه به آموزش و تلفیق نیاز داشته باشد احساس می کند که نسبت به مجموعه پدیده های هستی رازی وجوددارد که می خواهد آن را بگشاید وآن اینکه آیا جهان آفریدگاری دارد؟ مراجعه به تاریخ بشر گواه این مطلب است که بشر از دورترین روزگار حیات خویش دل مشغولی این مسأله بوده وتلاش فکری مستمری دراین زمینه داشته است. . «خداجویی یکی از خواستهای فطری انسان است وشاهد اینکه انسانها در طول تاریخ به رغم اختلاف نژادی وجغرافیایی وفرهنگی وغیره در جستجوی خدا بوده اند وهمواره نوعی دین واعتقاد به خدا وجهان آفرین درمیان بشر وجود داشته است.» 4-1-2-2- فطرت وخداشناسی آدمی آنچنان آفریده شده که دراعماق قلبش رابطه وجودی با خدا دارد اگردر دلش درست جستجوکندوبه عمق قلب خود توجه کافی نماید، این رابطه را می یابد حقیقت این رابطه را نمی توان توصیف کرد وتنها راه درک آن توجه به عمق دل وتلاش در زدودن وبریدن تعلقات دنیوی است. اگرتوجّهات وتعلّقات به جهان مادّه قطع شود آنگاه انسان درعمق دل خودآن رابطه را می یابد چنین چیزی خداشناسی فطری به معنای علم حضوری به خداوند است که با شناخت حصولی و عقلی بسیار تفاوت دارد. در بسیاری از سخنان پیشوایان دینی و عارفان وحکیمان به این عبارت برمی خوریم که «خداشناسی فطری است» یا انسان بالفطره خداشناس است. 4-1-2-3- فطرت و خداپرستی یکی از امیال فطری انسان خضوع وکرنش دربرابر محبوب و معشوق است که درباره هر محبوبی متناسب بادرجه حب به او ظهور ومصداق می یابد . از سویی دیگر، معشوق ومحبوب نهایی انسان کمال مطلق است وکمال مطلق همان خدای متعال است ، پس انسان بصورت فطری غایت حضوروخشوع را در برابر خدای متعال از خود بروز می دهد واین یک گرایش فطری برخداوند است بنابراین عبادت وپرستش خدای متعالی امری کاملاً فطری است ودر واقع یکی از اساسی ترین نیازهای روحی انسان را تشکیل می دهد. باید توجه داشت که درباب شناخت خدا گاهی گفته می شود که خداشناسی امری فطری است، واین به جنبه شناخت های فطری مربوط می شود اماگاهی نیزگفته می شود که گرایش به خدا به عنوان نیرویی فوق طبیعی فطری بشراست،یعنی انسان ها فطرتاً درخود گرایش به مبدا متعالی را احساس می کنند،که این مربوط می شود به قلمرو میل ها وگرایش ها. آنگاه ممکن است بحث شودکه برفرض وجود چنین گرایش وتمایل باطنی به مبدأجهان درانسان آیا متعلق این گرایش نیز واقعیت دارد یا خیر؟ ممکن است کسی بگوید که بین خداگرایی وخداشناسی فطری ملازمه هست یعنی نمی شود که گرایش به خدا باشد ولی شناخت خدا مطرح نباشد.اما باقدری تأمّل می بینیم که چنین ملازمه ای بدیهی نیست وباید اثبات شود .گاهی ممکن است گرایش به امری به نحو فطری در انسان ها وجود داشته باشد به این معنا که بدون تعلیم وآموزش همه انسانها به چیزی تمایل پیدا کنند و آن چیز هیچ واقعیتی نداشته باشد ومنشاء آن قوّه خیال انسان یاخطای درتطبیق باشد .ممکن است خداگرایی به طور اجمال فطری باشد ولی شناخت خدافطری نباشد، همان گونه که گرایش به حقیقت جویی فطری است ولی شناخت حقیقت فطری نیست. بنابراین به صرف اثبات فطری بودن خداگرایی که با شناخت اجمالی همراه است نمی توان خداشناسی توحیدی را که پیامبران به آن فراخوانده اند فطری دانست.اما گاهی قائل می شویم که خداشناسی فطری است؛ یعنی انسان به نحو علم حصولی بدیهی یا علم حضوری وشهودی درباطن خود معرفتی به خدا دارد؛این امر در مقوله شناخت جا می گیرد.وبنابراین فرض گرایش به خدا هم یک گرایش اصیل واقعی می شود ودراین صورت است که بین خداگرایی وخداشناسی ملازمه بدیهی خواهد بود. به هر حال در خود بُعد فطری بودن شناخت خداهمچنان اختلاف نظر وجود دارد و مراد همه از فطری بودن خداشناسی یک معنای واحد نیست .شاید بتوان گفت که فطری بودن خداشناسی به چهار معنا به کار رفته است : به یک معنا آن است که دکارت فرانسوی «Rene Decartes،1596تا1650» مطرح کرده است، به این معنا که مفهوم خدا از مفاهیم پیشین وفطری است وبا تحلیل این مفهوم به طور بدیهی وجود خدا درخارج اثبات می شود. معنای دیگر آن است که شناخت خدا از قبیل قضایای فطری منطقی است که برهان خودرا با خود دارد ؛مثل اینکه بگوییم عدد4زوج است؛ یعنی عدد چهار قابل قسمت به دوعدد مساوی است وهرعددی که قابل قسمت به دو عدد مساوی باشد زوج است پس عدد چهار زوج است. معنای سوم ،آن است که خداشناسی از امور قریب به بدیهی است به این معنا که انسان برای شناخت خدا نیازی به براهین فلسفی ندارد. معنای چهارم،همان عقیده عرفاست که گفته اند :شناخت خدا از طریق علم حضوری وشهود باطنی نیست به خدا ممکن است؛نه از راه استدلالات عقلی وبراهین فلسفی . 4-1-3- تاریخچه بحث «فطرت خداشناسی» آنچه درباره پیدایش وسیر این بحث می توان گفت این است که «فطرت خداشناسی»ازاصطلاح هایی است که اول بار در قرآن مطرح شده است وقبل ازقرآن درهیچ یک از علوم ومعارف بشری که به بحث از خدا می پرداختند مطرح نشده است .البته منظور صرفاًکاربرد لفظ فطرت نیست ،بلکه معنایی است که از فطری بودن خداشناسی مطرح کردیم یعنی گفته شود که خداشناسی در نهاد هر انسانی وجود دارد هیچ نیازی به استدلال های عقلی یا ریاضت های سخت عرفانی برای یافتن خداوند ندارد؛بلکه هرانسان چه عالم و چه جاهل ،اگرچشم دلش براثر لجاجت ها وتقلیدهای کورکورانه وغلبه شهوات حیوانی نابینا نشده باشد خدایش را می یابد، چنان که بعضی این فرمایش پیامبر را که : «مَن عَرَفَ نَفسه فَقَد عَرَف ربّه» حمل به این معنا کرده اند. در فلسفه آن چه مطرح است شناخت عقلی خداست ودرعرفان رویّت وشهود قلبی آن هم پس از گذرکردن ازمراتبی وقطع تعلّقات مادّی ویافتن تجرد تام وصول ووحدت با ذات الهی .اگرسخنی از فطرت درکلام وفلسفه وعرفان مطرح شده است مقتبس از قرآن است. دراینجا طبعاً باید قبل از همه به کدام اسلامی که مقصود ازآن دفاع از اعتقادات دینی واستوار ساختن آنها برمبنای عقل است مراجعه شود. درکلام اسلامی عمدتاً از طریق برهان حدوث وگاهی از طریق برهان وجوب وامکان،بروجود خدا استدلال شده است وطریق فطرت تحت عنوانی مستقل مورد بحث واقع نشده است؛ ولی به طور ضمنی دربعضی از کلمات به فطری بودن خداشناسی اشاره شده است.مثلاً تفتازانی در شرح مقاصد پس از اشاره به نظم وهماهنگی جهان می گوید که پی بردن به چنین نظمی به وجودو خدا امری فطر ی است: «...ومبنی الکّل علی انّ افتقار الممکن الی الموجد والحادث الی المُحدث ضروری یشهد به الفطره» .یعنی :همه ،به نیازمندی موجودممکن به ایجاد کننده و احتیاج پدیده به پدیده آورنده اذعان دارند و این مطلب ضروری است و فطری بشر برآن شاهد است. فخر رازی نیز ،پس از طرح برهان امکان وحدوث می گوید: بعضی از فلاسفه قدیم از راه حرکت و عرفا از راه کشف و اهل تجربه از طریق اضطرار ،اثبات صانع نموده اند .سپس در توضیح راه اخیر می گوید: «وقتی که انسان مضطر شد وامیدش از همه اسباب و خلائق قطع گردید از درون دل به تضرّع ودرخواست کمک روی می اورد وآن ، ازاین جهت است که فطرت اوگواهی می دهدکه اورا مصّور ومدبّری است.» البته فخر رازی این مطلب را از قرآن گرفته است .پس در کلام آن جا که اشاره به فطرت شده است ،منظور چیزی شبیه فطریات منطقی است، به آن معنا که عقل به طور طبیعی ما را به خدا رهنمون می سازد وحدوسطی که در برهان عقلی برای اثبات خدا به کار می رود،بدیهی و ضروری است.ودر عرفان واژه فطرت به این معنا استعمال نشده است واگرجایی هم استعمال شده باشد از قرآن اقتباس شده است واشاره به همان معنایی دارد که درقرآن مطرح شده است. البته راه عرفان در معرفت خدا همان راه باطن و شهود قلبی است که احتیاجی به دلیل وبرهان ندارد و خدا از طریق تهذیب نفس ووصول آدمی به درجه فنا کشف می شود ،بنابراین راه عرفان همان راه فطرت به معنای عام است که احتیاج به تعلیم و تعلم ندارد و عارف به نحو شهودی خدا را می شناسد . در بین دانشمندان اسلامی معاصر کسی که بیشتر از همه به طرح و بررسی مساله فطرت پرداخته است مرحوم مطهری است که در نوشته ها وسخنرانی هایش به مناسبت های مختلف مساله فطرت وخداشناسی را طرح و بررسی کرده است . البته خود استاد مطهری در باب خداشناسی فطری یک نظر ثابت و قاطع ارائه نکرده است شاید فرصت بررسی کامل آیات وروایات در این زمینه را نیافته است مراد او از فطری بودن توحید و خداشناسی گاهی معنای مورد نظر بعضی از متکلمان و فلاسفه است یعنی همان فطری منطقی وگاهی نظر وی به علم حضوری وشهود باطنی است وآن را معادل طریق عرفا درخداشناسی گرفته است ولی درتبیین این مطلب بحثی ننموده است. 4-1-4- سخنان دانشمندان ،فلاسفه ومتکلمان غربی درباره گرایش به خدا درکلام و فلسفه غرب به گرایش فطری بشر به خدا اشاراتی شده است .بعضی از کلمات دانشمندان غربی از قبیل ویلیام جیمز، پاسکال ،برگسون ،الکسیس کارل ویونگ را مرحوم مطهری در کتاب اصول فلسفه آورده است. از پاسکال «فیلسوف وریاضیدان فرانسوی ،1623تا1662م» نقل شده است که «به وجود خدا دل گواهی می دهد نه عقل و ایمان ازاین راه پیدا می شود.» ویلیام جیمز«1842تا1910»،فیلسوف وروانشناس آمریکایی هم گفته است :«سرچشمه زندگی مذهبی دل است» . جویس «Joyce» فیلسوف معاصر وازمتکلمان غرب عمومیت اعتقاد به خدا در ملل ونژادهای مختلف را دلیل برگرایش فطری انسان به خدا می گیرد و معتقد است که «تقریباً همه انسان ها چه درگذشته و چه درحال معتقد به خدا بوده اند.» . با توجه به مطالب بالا قید می شود که در غرب دانشمندان و فیلسوفان وروانشناسان با نفوذی هستند که معتقدندکه انسان ها بالطبع دینی و خداگرا هستند ومعتقدند که حتی غیر معتقدان به خدا احساس نیاز روانی شدید به پرستش چیزی یاکسی می کنندولذا انواع و اقسام خداهای ساختگی را جای مبدا هستی برای خود می تراشند. یونگ می گوید: «خدایان و دیوهای انسان به هیچ وجه ناپدید نشده اند بلکه فقط اسم های تازه به خود گرفته اند.» 4-1-5-گرایش فطری به خدا از نظردانشمندان و فلاسفه اسلامی دانشمندان اسلامی و فلاسفه و عرفا از طریق استدلال یا اشراق وشهود عشق فطری وگرایش درونی انسان به خدا را اثبات کرده اند.استاد مطهری ،درجلد پنجم اصول فلسفه وروش رئالیسیم در باب راه های بشر برای خداشناسی به سه راه اشاره می کند. الف- راه دل یا فطرت ؛ ب- راه حس و علم وطبیعت ؛ ج- راه عقل یا استدلال وفلسفه و در توضیح راه فطرت می گوید: برخی از مدعیان فطری بودن خدا شناسی مقصودشان از این مطلب فطرت عقل است می گویند انسان به حکم عقل فطری بدون این که نیاز به تحصیل مقدمات استدلالی داشته باشد به وجودخداوند پی می برد...ولی مقصود ما از عنوان بالا فطرت دل است یعنی انسان به حسب ساختمان خاص روحی خود متمایل وخواهان خدا آفریده شده است درانسان خداخواهی و خدا پرستی به صورت یک غریزه نهاد شده همچنان که غریزه جست و جوی مادر در طبیعت کودک نهاده شده است ...انسان بدون اینکه خود بداند تحت تاثیر نیروی مرموزی است. آن نقطه اصلی که راه اهل عرفان خود بداند تحت تاثیر نیروی مرموزی است.آن نقطه اصلی که راه اهل عرفان راازفلسفه جدا می کند همین جاست عرفا ازآن جاکه به نیروی عشق فطری ایمان دارند در تقویت این نیرو می کوشند...اما فلاسفه ومتکلمین از راه عقل واستدلال می خواهند مطلوب خودرا کشف کنند»همچنین می گوید که اگربخواهیم بدانیم که آیا این احساس دینی در آدمی هست، دوراه در پیش داریم :یکی آن که خودمان شخصاً وعملاً به آزمایش در وجودخودمان ودیگران بزنیم؛ ودیگر این که ببینیم دانشمندانی که سال های در از در زمینه روان آدمی مطالعه داشته اند،چه نظر داده اند.» 4-1-6- گرایش فطری به خدا در کلام وحی درقرآن آیاتی با صراحت وآیاتی به نحو ضمنی بر فطری بودن خداجویی وتمایل و گرایش به خدا دلالت می کند دراینجا به بررسی پاره ای از آیات دراین زمنیه می پردازیم ابتدا آیات صریح و سپس آیاتی که بطورضمنی برفطری بودن خداگرایی دلالت دارند مورد بحث قرار می گیرند. 4-1-6-1- آیاتی که بصورت صریح درمورد فطرت خدا گرایی می باشند آیه فطرت:«فاَقِم وَجهَکَ لِلدّین حنیفاً فطرت الله التی فَطرالناس علیها لاتبدیل لِخلق الله ذلک الدِّین القیّم و ولکن اَکثر الناس لایعلمون «روم ،30» این آیه هم با فطرت دینی وخداگرایی سازگار است و هم بر فطری بودن خداشناسی قابل انطباق است ودرروایات بیشتر به جنبه شناخت خدا از طریق فطرت تطبیق شده است. از آیات دیگری که براین مطلب دلالت می کنند یکی این آیه است :«صِبغةَ الله وَمَن أَحسَنُ مِن اللِه صِبغَة «بقره،138» صبغه بروزن «فعله»مصدر نوعی است وبه معنای نوع و حالتی رنگ زدن است یعنی «رنگ توحیدی که خداوند درمتن خلقت انسان اورابدان رنگ درآورده است از رنگ های دیگر بهتر است.» از امام صادق «ع» از معنای «صبغه» سئوال می شود، می فرماید:رنگ الهی همان اسلام است. آیه دیگری که صراحت برفطرت خدا گرایی بشر را دراین است :«حُنفاءَلِلّه غیر مشرکین بِه» «حج،31» ونظایر آن مثل «ماکانَ ابراهیم یهودّیاً ولا نصرانّیاً ولکن کان حنیفاً مسلماً«آل عمران،67». زراره از امام باقر «ع» درمورد آیه «حُنفاء لِلّه غیرمشرکین به» سئوال می کند و می پرسد :ما الحنیفیه؟امام باقر«ع» می فرماید:حنیفیّت همان فطرت است . در روایت دیگری که از معنای همین کلمه از امام باقر«ع» سئوال می شود درپاسخ می فرماید:هی الفطرت الله التی فطر الناس علیها لاتبدیل لِخلق الله، قال فطرهم علی المعرفة» . خلاصه این که این سه اصطلاح «فطرت» ،«حنیفیّت»و«صبغه الله» تقریباً به یک معنا در قرآن استعمال شده اند. 4-1-6-2- آیاتی که بطور غیرمستقیم دلالت برفطرت خداگرایی دارد: این آیات دلالت دارند براین که انسان درهنگام احساس خطر وقطع همه اسباب مادی خاضعانه به درگاه الهی روی می آورد دراینجا به ذکر چند آیه اکتفا می کنیم .1. «فاذا رَکبوا فی الفلکِ دَعَوُالله مُخلصینَ لَهُ الدَّین فلَمّا نَجیهم الی البَرِّّاذا هم یُشرکونَ»«عنکبوت،65» :پس هنگامی که برکشتی سوار می شوند خدا را خالصانه می خوانندوچون خدا آنها را نجات دهد وبه ساحل رساند بناگاه شرک می ورزند .مفاد این آیه این است که مشرک بااین که منکر توحید ربوبی است اما در حال احساس خطر به توحید می گراید وخالصانه خدا را می خواند. 2.«ومابِکُم مِن نعمةٍٍ فَمَنَ اللِه ثُمّ اذا مَسّکُمُ الضُّر فإلیهِ تَجئرون» «نحل ،53»: همه نعمت ها که نزد شما هستند از جانب خداست سپس زمانی که مصائب وشدائد برای شما پیش آمدبانگ استغاثه وفریاد رسی سرمی دهید. از این آیه بدست می آید که انسان هنگام برخورد باشدائدوبلاهای مهلک ،هنگامی که احساس می کند که هیچ سبب مادی نمی تواند به نجاتش بشتابد گرایش خاشعانه به پیشگاه قادر منان پیدا می کند واورا به کمک می طلبد. 4-1-7- دیدگاه های مختلف درباره مفهوم خداشناسی فطری 4-1-7-1- دیدگاه متکلمان وفلاسفه مسلمان متکلمان مسلمان عمدتاَ از طریق برهان حدوث وبعضی ازآنان از طریق واجب وممکن وجود خدا را اثبات نموده اندوحکمای مسلمان نیز غالباً از برهان واجب وممکن بروجود خدااستدلال نموده اند، ولی درعین حال دربین کلمات هردوگروه گاهی اشاره به بدیهی یافطری بودن خداشناسی شده است چنان که بعضی از کلمات آنها را ذکر خواهیم کرد همه آنها دلالت برفطری بودن همان معنی اصطلاحی آن در منطق است. بعضی از حکما برهان«لم» بروجود خدا را انکار می کنند ودرمورد برهان «انِ» هم می گویند تنها می توان به اصل نیاز ممکن به واجب الوجود استدلال کرد واین معرفتی از که از کنه وجود واجب الوجود تعالی به ما نمی دهد. ملاصدرا در شرح اصول کافی در ذیل حدیث امام صادق «ع» درباره این که خداوندبه وسیله غیرش شناخته نمی شود،می گوید:«لامِمکن معرفة الله الّا به وقد سَبق انّه لایُمکن العلم به الّا بِشهود ذاته وصریح هویّته الّا حدّیه :شناخت خدا تنها به وسیله خود او ممکن است وقبلاً بیان شد که علم به خدا جز از طریق شهود ذاتش وحقیقت محض یگانه اش ممکن نیست. همچنین امام فخر رازی پس از اشاره به راههایی که فلاسفه ومتکلمان برای اثبات وجود خدا پیموده اندگفته است:«ومن الناس من زَعَم ان العلم بالله تعالی علم بدیهی ،فانّ الانسان یَجد مِن نفسه عند الوقوع فی محنه او بلیه متضرعه الی موجود قادر یخرجه من انواع البلیات واصحاب الریاضات وتجرید النفس یزعَمون ایضاً ان العلم بوجود الله تعالی ضروری بدیهی: «برخی براین باورند که علم به وجود خدا بدیهی است، زیرا انسان هنگامی که با محنت ها وبلاها مواجه می شود نفس خود را چنین می یابد که به سوی موجودی توانا تضرع می نماید تا اورااز آن بلاها نجات دهد اهل تصوف وعارفان نیزبراین باورند که علم به وجود خدا بدیهی است.» استاد مطهری درکتاب فطرت می گوید ما دونوع فطرت می توانیم داشته باشیم، یکی فطرت ادارکی ودیگر فطرت احساسی .فطرت ادراکی یعنی یا مطلب دلیل نمی خواهد وبدیهی اولی است ویااز فطریات منطقی است به این معنا که بگوییم که دین با توحید فطری است. وهمچنین صدرالمتألهین نیز درکتاب خود مبدأ ومعاد فطری بودن خداشناسی را یادآور شده است وگفته است«وجودواجب تعالی،امری فطری است ،زیرا انسان به هنگام رویارویی با شرایط هولناک به سائقه خلقت «فطرت»خود به خدا توکّل کرده و به طور غریزی به سبب الاساب وآنکه دشواری ها راآسان می سازد روی می آورد هرچند به این گرایش فطری وغریزی خودتوجه نداشته باشد بدین جهت اکثر عرفا به حالتی که انسان درلحظه های خطر مانند غرق شدن وسوختن درخوداحساس می کند،براثبات وجود خدا استدلال می کنند ودرکلام الهی نیز به این مطلب اشاره شده است.» پس با توجه به کلمات بعضی از فلاسفه ومتکلمین اسلامی از فطرت خداشناسی نمی تواند علم حصولی باشد بلکه علم حضوری است. 4-1-7-2- دیدگاه عرفا درباره مفهوم خداشناسی فطری: لفظ فطرت خداشناسی ومترادفات آن درعرفان استعمال نشده است اما معنای عام فطرت یعنی بی نیازی از استدلال وشناخت باطنی نسبت به خدا اساس عرفان نظری را تشکیل می دهد. عرفا معتقدند که شناخت خدا از طریق عقلی یا ممکن نیست ویا ناقص وبی فایده است.عشق به خدا در فطرت انسان به ودیعت نهاد شده است وباید از راه ریاضت های فکری وجسمی آن راتقویت کرد تا پس از طی مراتب توحید افعالی وصفاتی به مرحله اتصال وفناء درذات الهی نائل شد. ابن سینا در «نمط نهم»اشارات وتنبیهات راه رسیدن عرفا به شناخت ذات الهی رابه طور موجز بیان کرده است. شناخت ذات الهی از دید عرفا : همانطورکه اشاره شد عرفای مسلمان از راه وصول واتحاد با ذات الهی وفنای در ذات او ،شناخت ذات خدا را ممکن می دانند البته بعضی ازآنان برای ذات الهی در مرتبه قائل هستند وشناخت یک مرتبه ذات الهی را محال می دانند. یکی مرتبه غیب محض یا به تعبیر دیگر احدیت،ودیگر مرتبه وجودمنبسط که ضل وتجلی خداست واز ذات او فیضان می یابد ودرحقیقت همان ذات است که تعین یافته است. 4-1-7-3- نتیجه بحث چنان که از مطالب گذشته ظاهر شد،درمعنای فطری بودن خداشناسی اختلاف نظر وجود دارد گاهی فطرت خداشناسی را از باب علم حصولی گرفته اندوگاهی از باب علم حضوری ودرهرکدام معانی مختلفی مورد نظراست .یک وقت منظور از شناخت فطری خدا معنایی است که دکارت مطرح نموده است یعنی مفهوم خدا از مفاهیم پیشینی وما تقدم است که در ذهن انسان به طور فطری وذاتی وجود دارد ومعنای دیگر خداشناسی فطری که درکلمات بعضی از محققان بدان اشاره شده است همان فطری منطقی است. معنای سوم که مورد نظر بعضی از حکما و متکلمان است، چنان که مذکورگردید قریب به بدیهی بودن خداشناسی است ؛بدین معنی که هرکس با عقل خدادادی می تواند به خدای خود معرفت پیدا کند ونیازی به براهین پیچیده ودقیق فلسفی ندارد. استاد مطهری در بیشتر آثار خود به همین معنا، خداشناسی رافطری دانسته است.درتبیین شناخت حضوری وشهودی نیز چنان که بیان شد روش های مختلفی وجود دارد. خلاصه این که به نظر بسیاری از عرفا توحید یعنی اسقاط اضافات واعتبارات غیرموجود درخارج وفناء در ذات الهی وشهود ذات او . 4-1-8- توحید فطری درباره توحید فطری، نکات بسیاری قابل طرح وپیگیری است دراینجا به بررسی چند نکته می پردازیم: گواهی سرشت الهی انسان به توحید «مطالعه قرآن کریم وروایات اسلامی،اعتقاد به سرشت توحیدی را درانسان قطعی وآشکار می کند از جمله:اوکسی است که شمارادرخشکی ودردریا می گرداند؛تاوقتی که در کشتی باشید وآنها بابادی خوش ،آنان را ببرند وایشان بدان شاد شوند،بادی سخت برآنها وزد وموج از هرطرف برایشان تازدویقین کنند که درمحاصره افتاده اند. ودرآن حال خدا را پاک دلانه می خوانند که اگر ما را ازاین [ورطه]برهانی ،قطعاًاز سپاس گزاران خواهیم شد» پس چون آنان را رهاند ناگهان درزمین به ناحق سرکشی می کنند. اما درباره فطری بودن توحید درانسان سه گونه سخن گفته اند: الف- انسان فطرتاًخدا آشنا وخداشناس است؛ ب- انسان فطرتاً ودر سرشت خویش خداجو وخداگرا است؛ ج- انسان فطرتاً ودرسرشت خویش خداپرست است. حقیقت این است که هرسه تصور درباره فطرت صحیح بوده، قابل جمعند وبلکه لازم وملزوم یکدیگرند، به این معنی که وجود شهود ومعرفت قلبی به عظمت وجلالت حق،گرایش وجذبه رابه دنبال خواهد داشت؛زیرا آدمی هرجا جلوه ای از کمال وجمال بیابد،خواه ناخواه مجذوب آن شده بدان می گراید ومحبت آن را دردل خود جای می دهد. 4-1-8-1- خداشناسی وتوحید در طول تاریخ ،هرچه بشریت پیش آمده بالطبع براگاهی ها ،شناخت ونیز مسئولیت هایش افزوده گردیده بابررسی هرچند اجمالی درزندگی پیامبران متوجه اساسی ترین برنامه ایشان که همانا دعوت به خدا ویکتاپرستی است می شویم .باتوجه به جهلی که انسانهای اولیه به مسائل ورخدادهای پیرامون خود داشته اندیکی ازمهمترین دلایل این دعوت انبیاء روشن میگردد، زیرا هرآنچه که فراتر از فهم مردم بود تبدیل به خدائی می شد،که به جهت رضایت خاطرش باید اعمال وقربانی های گوناگونی انجام می دادندکه دربرخی موارد این قربانی شامل عزیزترین افراد واعضای یک خانواده ویک جمع نیز می شد. دراین بررسی اجمالی هرچه به عقب تربرمی گیردیم دعوت به خداشناسی وتوحید اصلی ترین ودرنهایت یگانه دعوت رسولان الهی است؛زیرا کمبود آموخته ها وتجارب بشراولیّه اجازه پرداختن به دیگرمسائل را نمی داده است وهرچه به زمان حال نزدیک تر شده ایم بعد از خداشناسی وتوحید درادیان آسمانی به مسائل بسیاری در رابطه بادیگر نیازها وسئوال های بشری پرداخته می شود وبرنامه آسمانی نبی اکرم «ص» که کاملترین وآخرین آن رسالت هاست که ما مسلمانان مدعی به جواب گویی در همه زمینه ها ومسائل درهمه ادوار با کمک والهام از این دستورات اسلامی می باشیم . از طرفی باید بپذیریم که توحید آورده اسلام نیست ،بلکه طبق تصریح خود قرآن پیغمبران هدف کارشان اشاعه فکرتوحید بوده است؛اما میان توحید اسلام وتوحید آن چنان که پیش ازآن بوده است ،تفاوت های بسیاری است که اگر این تفاوتهارا درک نکنیم به حقیقت ازاسلام نیز شناخت درستی نخواهیم داشت. مهمترین مسئله ای که درتوحید اسلام باید گفت این است که توحید یکی از اصول اسلام، درکنار اصول اعتقادی، مانند نبوّت وقیامت وغیره نیست بلکه توحیدی زیربنای همه عقاید است .دراسلام با چنین تلقی ای از توحید، این اصل عظمت و حساسیتی می باید که یک انسان مسلمان، طبیعتاهمواره به آن می اندیشد وبا وسواس ودقت خارق العاده ای همیشه در بیم آنست که دراندیشه واحساس وعمل بدان خدشه ای وارد نیاورد.زیرا مفهوم روشن تر این سخن که«توحید زیربنای همه عقاید است وعقیدهای درعناد دیگرعقاید» این سخن که :« توحید زیربنای حیات فردی واجتماعی مادی ومعنودی وبه عبارت دیگر،مبنا وجهت اساسی همه وجوه زندگی انسان ،اندیشه ها ،احساس ها واعمال باهرشکل وکیفیتی است» اما نکته حائز اهمیت درتوحید با کنکاش درتاریخ بشری ورسالت پیامبران یکسان بودن درمعرفی وایمان داشتن به این اصل دین است که همه انبیاءهم سو وهم جهت با فطرت ذاتی انسان که نهاده خود خداوندواحد وازلی است، آدمی رابسوی یکتاپرستی دعوت می نمایند. فَطرِت اللهِ اَلتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها :نهاد خداست که مردم را به آن نهاد است. پیامبران به تکیه به اصل اساسی توحید، انقلاب فرهنگی اصیلی را بنیانگذاری کردند وجهان بینی کفرآمیز وشرک آلود، که فکرها را فلج ودلها را مسخ می کرد از ریشه برکندند. 4-1-8-2- نقش فطرت درتوحید وخداشناسی انسان درعمق وجود خود به گونه ای حضور وشهودی از وجود پروردگار خویش «آگاهی»دارد.وبراثر این اطلاع وآگاهی فطری است که مصداق مفاهیمی چون«رب»،«واجب الوجود» ،«خالق»،....را هرچه بهتر درعالم هستی دریافت می دارد. عقل جزمفهوم کلی ای از خدا در اختیار ما نمی گذارد.اما تعیین مصداق آن مفهوم کلی را از خودعقل نمی توان انتظار داشت ودراین مرحله باید دیدکه «فطرت» چه حکم می کندواینجاست که اهمیت «فطرت» روشن می شود. بوسیله عقل است که آدمی به وجود اوپی می برد وبه واسطه «فطرت»است که انسان ،حجت ودلیل روشنی «درنهادخود»برصحت آنچه را که عقلش بدان دست یافته است،می یابد. 4-1-8-3-معرفت فطری «تعریف خدا» اصولاً درادیان توحیدی ،شناخت خدا به صورت یک مساله مجهول ومشکوک که محتاج کشف واثبات باشد مطرح نشده است. سراین مطلب ازدیدگاه منابع دینی، بیش از همه، درمعرفتی ازخدا نهفته است که درقلب وجان انسان به ودیعت نهاده شده است؛معرفتی که صنع خداست ودرآیات وروایات با عنوان«فطرت» ازآن یاد می شود. این معرفت موهوبی وهدایت نورانی،اساساً ادیان الهی به شمار میرود وهمانندعمود میانی دین مجموعه معارف واحکام عملی واخلاقی برآن استوار می گردد؛تاآنجا که اگرنبود این عطای الهی، انسان را قدرت دریافت معرفت حقیقی خدای سبحان نمی بود: بِک عَرَفتکَ وانتَ دَلَلتنی عَلَیکَ وَدَعوتَنی الیکَ وَلولا اَنتَ لَم ادرِ ما اَنتَ. تورا به تو شناختم وتومرا برخود دلالت وراهنمایی نمودی وبه سوی خویش خواندی. واگرتونبودی نمی دانستم کیستی. این معرفت فطری تابدآنجا جنبه زیربنایی واصولی دارد که حتی اگربرخی عبادات به عنوان عمود دین یاد می شوند، بدین دلیل است که این عبادات درانسان حالت رجوع به خویشتن ویادآوری آن معروف فطری وتوجه به خداوند را ایجاد می کنند که نمازذکرومعراج مومن است. 4-1-9- امکان شناخت خدا وخداشناسی فطری 4-1-9-1-مروری بر راه های خداشناسی راههای بشربرای وصول به معرفت خدا متعدد هستند تاجایی که گفته شده است:«الطُرق الی الله بعددِ انفاس الخلائق» ولی با همه تنوعی که درادله اثبات خدا دیده می شود دونوع شناخت درباره خدا متصوراست:یکی شناخت حصولی که بوسیله مفاهیم کلی عقلی واستدلال وبرهان میسر است وشامل راه علمی ،کلامی وفلسفی برای اثبات خدا می شود، ودیگرشناخت حضوری که بدون وساطت مفاهیم ذهنی وبطور مستقیم تحقق می یابد. معرفت هایی که به وسیله براهین عقلی حاصل می شوند حصولی وکلی هستند ولی معرفت شهودی وحضوری ،اگرمیسور باشد شخصی وبدون وساطت مفاهیم ذهنی حاصل می شود. بحثی که دراینجا مطرح میشود این است که آیا اساساً ما می توانیم مفهومی از خدای بی نهایت مطلق از جمیع جهات داشته باشیم تا برای اثبات آن به برهان عقلی روی بیاوریم؟ زیرا که هر استدلال وتصدیقی فرع برتصورموضوع است. علاوه براین باید دید که براهین تاچه حد میتواننددرشناخت خدا مفید واقع شوند. .طبعاً این مطلب باید بررسی شود که از راه علم حضوری یا طریق عرفا تا چه حد می توان خدا را شناخت. 4-1-9-2- امکان شناخت خدا از طریق عقل نخستین سئوال این است که آیا ذهن محدود ما میتواندتصورصحیح از خدا داشته باشد تا معتقد شود؟ آن چه مسلم است این است که ازراه عقل به کنه ذات وصفات الهی نمی توان رسید، اما آیا از هیچ راهی نمی توان مفهومی از خداپیدا نمود؟ دراین زمینه نظراتی مطرح شده است که بطور اختصار بیان می کنیم: 1-یک نظر این است که ذات الهی برتر از خیال ووهم انسان است وماهرچه تصور کنیم ساخته ذهن است وربطی به ویژگی های حقیقت مطلق یعنی خدا ندارد. تصوّر خدا محال است چون که تصوّر هرچیزی نوعی احاطه علمی به اوست درحالی که خداوند نه ذهنا ًونه خارجاً محاط واقع نمی شود، چنان که درقرآن هم آمده است. «لایحیطون بِشیَ ءٍ مِن عِلمِه »«بقره 255» خدا،مطلق است وهرچه به ذهن بیاید محدود،پس ماهمین اندازه مجاز هستیم که اوصافی واسمائی را که خدا درقرآن ذکرکرده است ودرمناجات با او به کار ببریم گرچه مفاهیم آنها رادرست درک نمی کنیم. 2-نظر دیگر نظرحکمای اسلامی است که معتقدند که با مفاهیم عامه «تصور بالوجه» می توان خدارا تصوّر نمود،به عبارت دیگرمفاهیمی که درذهن ما پیدا می شوند پس از تجرید از هر محدودیتی، مرآت برای ذات الهی قرار می گیرند. حق این است که تصور خدا از راه مفاهیم کلی ذهنی وتوصیف اوبه همان صفات کمالی که ما از موجودات می فهمیم ولی با سلب محدودیت های امکانی ،مانعی ندارد واصلاً خروج از حد تعطیل عقل درباب خداشناسی همین مقدار است. قرآن نیزمفاهیمی ازخدا را به مردم عرضه می کندواز عقل و وجدان آنها ازاین مفاهیم سئوال می کندمثلاً درآیه ای می فرماید:«الا یَعَلَمُ مَن خَلَقَ وهو اللطیفُ الخبیرُ»ملک 14» آگاه باش ،آن که شما را آفریده به ظاهر وباطن شماآگاه است. تا اینجا معلوم شد که تصور خدابه معنایی که گفته شد هیچ مانعی ندارد اماآیا به ذات الهی می توان معرفت حاصل نمود؟ آیاانسان راهی برای شناخت ذات الهی دارد؟ 4-1-9-3- نظر حکمای اسلامی موضوع فلسفه «موجود» بما هوموجود است وتلاش فلسفه اثبات وتمیز حقایق ازاوهام است .حکمای اسلامی می گونید که مفهوم وجود از بدیهی ترین مفاهیم است اما حقیقت وکنه وجود درنهایت خفاست. درنتیجه ذات وحقیقت الهی که ماهیت ندارد وهستی محض است ودرادراک عقلی نمی گنجد. فارابی درپاسخ به این سئوال که آیا راهی برای شناخت ذات الهی وجود دارد، تردید داشت وگفت :«خداهم شناختی است وهم ناشناختنی ،هم عیان است وهم نهان، وبهترین معرفت به او این آگاهی است که ذات باری چیزی است که ذهن را یارای حصول معرفت کامل به آن نیست.» صدرالمتألهین درجایی می گوید: تنها راه شناخت خدا شهود ذات اوست و غیر از این هیچ راهی برای شناخت خدا نیست چون که خداوندصورت و جنس وفصل وجزء وماهیت وسبب ندارد؛ درنتیجه برهان وحد هم ندارد وذاتش ازهمه اشیاء اظهر است. عرفا، به جهت همین نارسایی عقل درشناخت خدا پای استدلالیان را چوبین وبراهین آنان را نارسا دانسته اند وتنها راه رهایی انسان از ظلمت جهل وحیرت را «عرفان» شمرده اند.وصدرالمتالهین درمقدمه اسفار از این که عمرش را به بررسی اقوال فلاسفه سیری نموده از خدا طلب استغفار می کندوهمچنین متذکّر می شود که مجهول های برهان را با کشف والهامات الهی معلوم می سازد. 4-1-9-4- دیدگاه قرآن راجع به شناخت خدا از نظر قرآن کریم، هم عقل وهم تهذیب نفس جایگاه والا دارند وهیچکدام مقهور دیگری نیست. دریک جا می فرماید:«والّذین جاهَدوافینا لنهدیَّنهُم سُبُلَنا» «عنکبوت ،69» ودرجای دیگراولوالباب وصاحبان خردوتفکر را می ستاید ودر بسیاری ازآیات دیگرمردم را به تفکر وتعقل دعوت می کند قرآن برخلاف عرفان که خدا را فقط دردرون جست وجو می کند، آیات آفاقی وانفسی وشهود عرفانی را برای شناخت خدا در یک ساحت قرار می دهد. «سَنُریهم آیاتنا فِی الافاقِ وفی اَنفُسهِم حتی یَتَبَینّ لهُم انَّه الحقُّ اَوَلَم یَکفِ بربک انّه علی کلِ شی ءٍ شهیدٌ «فصّلت 53» :به زودی نشانه های خودرا در اطراف جهان ودردرون جانشان به آنان نشان می دهیم تاآشکار شود که او خودحق است .آیا این کافی نیست که خدا برهمه چیز شاهد است؟ البته تعدادی از فلاسفه وعرفای اسلامی با دیدگاه ویژه خود بسیاری از آیات را خواسته اندبا مشرب فلسفی یا عرفانی تفسیرکنندومثلا بربرهان صدیقین، برهان حدوث وبرهان تمانع، البته باضم مطالبی ازخارج وصورت برهانی دادن به آنها تطبیق نمایندولی مادراینجا درصدد تبیین صحت وسقم آنها نیستم. همین قدر می توان گفت که درقرآن اساس کارانبیاء برتذکر وتوجه دادن مردم به سوی خداست واین قرینه برفطری بودن خداشناسی است چنان که درقرآن هم آمده است. 4-1-10-دلایل خداشناسی از نظر تعداد در بررسی تعداد اثبات وجود خدا نخست باید دیدگاه های مختلف را که دراین زمینه مطرح اند، ازیکدیگر تفکیک نمود:مثلاً سخن گفتن در زمینه فوق ازدیدگاه عرفان نظری بسیارمتفاوت خواهد بود با آنچه که ازدیدگاه عقلی وفلسفی مطرح است .در برخوردبا آیات قرآن کریم واستفاده ازآنها نیز دیدگاهها بسیار متفاوت است. دربین آیات پیرامون خداشناسی ،سه دسته مشخص ازیکدیگر قابل تفکیک اند: الف- آیات فطرت ب- آیاتی که ازراه قانون علیت ،خدا را اثبات می کنند. ج-آیات نظم و شگفتیهای هستی . 4-1-10-1 دسته بندی دلائل اثبات وجود خدا در منطق خوانده اید که هرتقسیم واحد، براساس معیار وملاک واحدی صورت می گیرد وتعدد ملاکها برای تقسیم یک مجموعه موجب تعدد تقسیمها خواهد شد. دلائل اثبات وجود خدا را نیز می توان با ملاکهای مختلفی دسته بندی کرد: گاهی صغرای استدلال را ملاحظه می کنیم وبراین اساس، دلائل را به چند دسته تقسیم می کنیم. وگاهی معیار تقسیم را نحوه رابطه حدوسط با دو طرف یعنی «حداصغر» و«حد اکبر» قرار می دهیم ومثلاً براهین خداشناسی را به دودسته لمّی وانّی تقسیم می کنیم. وگاهی معیاردسته بندی را رابطه سالک ومسلک و مقصد درنظر می گیریم واز این حیث، ادّله را تقسیم می کنیم. راه بشر برای اثبات وجود خدا سه گونه است: 1- راه دل یا فطرت 2-راه حس یا راه طبیعت 3- راه عقل یا راه استدلال وحکمت. آنچه بعنوان برهان فطرت معروف است درحقیقت، برهان،به اصطلاح منطقی نیست بلکه راهی از راههای خداشناسی است،راهی قلبی ونه عقلی ،ازاینرو درباب خداشناسی بین راه ودلیل بمعنای خاص منطقی آن، نسبت عموم وخصوص مطلق برقرار است یعنی هردلیلی راه است، اما هرراهی دلیل نیست. درکتب فلسفی ،تکیه بر راههای عقلی است وراههای حسی وطبیعی هم ازآن حیث که صغرائی برای کبریات عقلی فراهم می سازد مورد بحث قرار می گیرند، مانند برهان نظم وبرهان هدایت وراهیابی. تکیه اهل کلام دراثبات وجود خداوند برحدوث عالم است وبرخی همچون خواجه طوسی «ره» هم از حدوث وهم از امکان بهره جسته اند. فهرست ادّله وراههای اثبات وجود خدا درکتب فلسفی وکلامی عبارتنداز: راه فطرت 2-برهان نظم 3-برهان هدایت وراهنمائی 4-برهان حدوث اجسام 5-برهان حرکت 6-برهان حدوث نفس 7-برهان وجوب وامکان 8-برهان علت ومعلول 9-برهان صدیقین باید گفت که برخی از براهین مذکور به تقریرات وبیانات متعددی بیان شده اند. با توجه به تقریرهای گوناگون پاره ای از ادّله درباب اثبات وجود خدا، می توان گفت حدود 34بیان دراثبات واجب درکتب فلسفی وکلامی آمده است که دراین رساله نیاز به پرداختن آنها بطور مفصّل نیست. آنچه دراین رساله باید بیان شود وشده است اثبات خداشناسی از راه فطرت می باشد که به آن اشاره خواهیم کرد: راه فطرت : اگربخواهیم نوعی ترتب منطقی در ادّله اثبات صانع برقرار کنیم به لحاظی می توانیم دلیل فطرت را بردیگر ادّله مقدم بدانیم چرا که منشاء وخاستگاه این دلیل جان وکمون انسان است واساس آن علمی است حضوری وراهی است از درون وازهمین جهت بردیگر ادلّه تقدّم دارد. فطرت مثل جلسته نوع خاصی از خلقت است. فطرت دو نوع است: 1-عقلی چیزهایی که عقل خیلی راحت می پذیرد واحتیاج به استدلال ندارد مثل کل از جزءبزرگتر است.این بدیهی است وفطری است. 2- درونی وقلبی فطرت درونی : یعنی انسان دردرون خودش می یابد بعضی چیزها را مثلاً لذّت دردها،گرسنگی،حُبّ نسبت به زیبائی. خیروخوبیها را انسان دوست دارد اخلاق خوب وحسنه را دوست دارد انسان که از زشتیها وبدیها تنفر دارد فطری است. اگر کسی پیدا شود که اینها را ومسائل فطری را درک نکند یک مسائل خارجی عارضش شده است وباید فطرت آن شخص را شکوفا کرد. اصلاً خداوند درنهادوسرشت انسان خداجویی وخدا خواهی را خلق کرده است خداوند درواقع ازانسان پیمان گرفته که خداشناس شوند. البته نه اینکه خداوند ارواح ماراجمع کرده وپیمان گرفته بلکه یک پیمان تکوینی وفطری می باشد. پس بطورکلی می توان گفت که خداوند واقعیتی است هم شناختنی وهم یافتنی یعنی هم با منطق وعقل می توان او را شناخت وهستی بی نهایت اورا پذیرفت وهم با وجدان دل وتمام وجود خود می توان او را یافت وبه وجود حضوری همه جایی اواعتراف کرد یعنی که برای یافتن خدا دو راه اصلی وجود دارد،اول راه عقل واستدلال ،دوم راه وجدان وفطرت. 4-1-11- بررسی ادله اثبات خدا از طریق امور فطری ادله ای که از طریق امور فطری برای اثبات خدا اقامه شده اند. دراین قسمت به بیان راه هایی که درآنها با کمک گرفتن از یک مقدمه بدیهی یا فطری بروجود خدا استدلال می کنیم، باید ببنیم این ادله تاچه حدمی توانداز نظرمنطقی وبرهانی قابل پذیرش باشند. 4-1-11-1- اثبات خدا از راه شوق وعشق فطری به وجود مطلق : باید گفت که اصحاب حکمت متعالیه قائل به عشق همه موجودات از جمله انسان به خداشده اندوبرآن برهان اقامه کرده اند. عرفا هم عشق به کمال مطلق را فطری بشر تلقی کرده اندوگفته اندهرانسان با رجوع به فطرتش چنین گرایشی را در درون خود وجدان می کند.سپس ازاین مقدمه وجدانی وفطری خواسته اندبروجود خدا استدلال کنند.درتبیین مطلب گفته اند : عشق به کمال مطلق درهر انسانی وجود دارد عشق از اوصاف اضافی است وچون فطرت ما عاشق کمال مطلق است واین عشق به کمال مطلق رابالفعل درک می کنیم معشوق بالفعل هم باید موجود باشد «من عرف نفسه باّنه عاشق فقدعرف ربّه باّنه معشوقه». روشن است که صحت این برهان مبتنی بر احراز مطلق گرایی در فطرت بشراست واین مطلب یا باید از راه روانکاوی روح بشر ویافتن چنین حالتی درهمه انسانها احراز شود ویااز راه علم حضوری شخصی ،به این معنا که هرکس درخودش واقعاً این حالت را احرازکند. درصورت اول اگرمحرز شود که چنین حالتی درهمه انسانها وجود دارد، این برهان جنبه عمومی پیدامی کند؛اما بنا برصورت دوم یک استدلال شخصی می شود نه یک برهان عام عقلی .استاد جوادی آملی درکتاب مبدا ومعاد همین ایراد را مطرح کرده اند. وی در بررسی این طریق می گوید از نظرعقلی دوجور می توان این مطلب را تبیین کرد:یکی از راه تضایف مفهومی بین عاشق ومعشوق دیگری از راه حقیقت اضافی بودن محبت وعشق. بین مفهوم عاشق ومعشوق تضایف وتلازم وجود دارد، به نحوی که درهر مورد که «مفهوم عاشق» مصداق بالفعل داشت مفهوم معشوق هم مصداق بالفعل خواهدداشت. پس اگرفردی بالفعل مشتاق وعاشق کمال نامحدود شد«مشتاق الیه» اونیز بالفعل موجود خواهدداشت. اشکالی که براین مطلب وارد می کند این است که تضایف بین عاشق ومعشوق بالذات است نه بالعرض، بنابراین مفهوم عاشق باوجودمفهوم معشوق درذهن تلازم دارد واگرصورت علمی معشوق برخارج منطبق باشد.کمال مطلق خارجی اثبات می شود ولی اگر آن صورت ذهنی که درمورد عشق وارد می شود محصول تخیل ذهن باشد چیزی را اثبات نمی کند. تقریر دوم این است که محبت از حقایقی است که هرگز بدون متعلق وجود پیدا نمی کند،زیرا که رابطه بین محب ومحبوب یک رابطه وجودی است؛وچون انسان مشتاق کمال محض است پس حتماً متعلق آن هم موجوداست. خلاصه، اینکه انسان به چیزی محبت پیدا می کندکه به آن علم داشته باشد صورت علمی آن چیزکه معلوم بالذات است محبوب بالذات هم هست اما تطبیق آن امر اضافی برخدا مشکل است. 4-1-11-2- اثبات خدا از طریق امید فطری به او درحوادث خطرناک دربیان این راه علامه طباطبائی در تفسیر المیزان می گوید:«هرانسان خواه دین دار وخواه بی دین، درهنگام پیش آمد شدائد وگرفتاری ها که امیدش از همه اسباب ظاهری قطع می شود باز هم امیدی به سببی ماورای اسباب ظاهری درخود می یابد امید، بدون متعلق نمی تواند باشد چنانکه اراده بدون مراد معنا ندارد. پس تعلق امید انسان به نجات از هلاکت به هنگام قطع اسباب ظاهری دلالت می کندکه یک سببی فوق اسباب ظاهری هست که میتواند اورا نجات دهد» این طریق هم یک طریق شخصی است، یعنی هنگامی که انسان به آن مرحله قطع امید در حوادث مهلک گرفتار شد این حالت برایش پیش می آید ودرآن هنگام امیدی به یک منجی به نحو علم حضوری درخود احساس می کند. درچنان لحظه ای این امید نمی تواند یک امیدکاذب باشد پس حتماً متعلق آن موجود است که انسان درآن لحظه باقطع امید ازهمه اسباب به آن متوجه می شود.به هرحال این حوادث ممکن است در زندگی هرانسانی اتفاق بیفتد واوچنین حالتی را در خودش شهود کندوبعد ازچنین حالتی غافل شود. این برهان برای تنبه چنین اشخاصی به کار می آید.چنان که امام صادق«ع» درجواب شخصی که ازامام «ع» خواست تا اورا به خدا راهنمایی کند فرمود:آیا هرگزسوارکشتی شده ای ؟پاسخ داد:آری .فرمود: آیااتفاق افتاده است که کشتی شمابشکند وهیچ راه نجاتی نداشته باشی؟گفت:آری. فرمود:آیا دراین هنگام دلت متوجه چیزی که بتواند تو را نجات دهد شده است؟ گفت:آری .امام «ع» فرمود: همان چیزی که دلت متوجه آن شد خدای قادر است. 4-1-11-3- اثبات فطری بودن شناخت خدا از راه عمومیت اعتقاد به خدا در همه ملت ها«اجماع عام» بعضی ازمتکلمان غربی خواسته اند از راه عمومی بودن اعتقاد به خدابگویند که معلوم می شود که این اعتقاد برپایه یک گرایش فطری عقلی است.وجود چنین فطرتی درانسان دلیل بروجود خدا می شود. این برهان درغرب تحت عنوان «اجماع عام» مطرح شده است وتقریرات مختلفی ازآن شده است .شاید بهترین تقریر این برهان از جویس باشد که در کتاب اصول الهیّات طبیعی آمده است. دربرهان جویس سه مرحله وجود دارد که بطور خلاصه به آن اشاره می کنیم: همه پذیرفته اند که تقریباً همه انسانها را درگذشته وحال می توان معتقد به خدابه شمار آورد. اگرکل بشر درچنین استنتاجی برخطا بود نتیجه اش این می شد که عقل انسان منقصتی دارد وجست وجوی انسان درطلب حقیقت امری عبث است. دراین صورت شق پذیرفتنی همانا شکاکیت است. وبه هرحال همه ما اگرنخواهیم تباه وبیراه باشیم، درمی یابیم که عقل انسان اساساًقابل وثوق است ازآن جا که عقل قابل وثوق است شکاکیت مفرط وهمگانی نمی تواندجانشین جدی دربرابر پذیرفتن وجود خدا از سوی تمام انسان ها باشد. انتقاد هایی که براین برهان وارد شده است: اولاً ،عمومیت اعتقاد به خدا درمیان نوع ملت ها ثابت نیست وچنان که قبلاً متذکر شدیم، مردم شناسان وجامعه شناسان قرن نوزدهم با مطالعه مستقیم درعقاید وعادات مردم بدوی،همگانی بودن این اعتقاد را زیر سئوال برده اند. ثانیاً ،یکی ازمقدمات این برهان این بود که همه یا اکثریت معتقدان به خدابراثر عقل فطری به این مطلب رسیده اند ،درحالی که ممکن است براثر القاء وتلقین های سنتی یا عوامل روانی دیگر به خدا گرایش پیدا کرده باشند. 4-1-11-4-اثبات خدا از طریق مکاشفات وتجربه های دینی گاهی درمراتب خاص از تهذیب نفس وسیروسلوک عرفانی یا موانع خاصی برای افراد ،مکاشفات وارتباطاتی با عالم ماورای ماده پیدامی شود واشراقاتی ازانوارالهی برنفس انسان می درخشد واعتقاد انسان به خدا به حد یقین می رسد .ادعای حصول به چنین مرتبه ای درهمه عرفان های قدیم موجود درجهان به طور مکرر مطرح شده است وگاهی چنین مکاشفاتی برای موءمنین عادی در شرایط خاص دست داده اند اصل چنین اموری چنان که قبلاً اشاره شده درقرآن واحادیث مورد اذعان واقع شده است وازعرفای شامخ اسلامی واساتید بزرگ اخلاقی دراین زمینه داستانهای بسیار نقل کرده اند .این مطلب درغرب تحت عنوان «تجربه های دینی» مطرح شده است وازاین طریق بعضی خواسته اند بروجود خدا استدلال کنند. البته معنای تجربه دینی در فلسفه وکلام غرب اعم از مکاشفاتی است که درعرفان وقرآن وحدیث مطرح هستند، حتی استدلال کانت ازآگاهی درونی نسبت به قانون اخلاقی بروجود خدا وبقای روح هم جزء چنین برهان ها شمرده شده است .یکی ازتقریرات این برهان این است که :«درزمان هاو مکان های بسیارمختلف ،عده عظیمی ازانسان ها گفته اندکه خدا را احساس یاتجربه کرده اند.تصوراین که همه آنها فریب خورده اندیا توهّم کرده اندنامعقول است.» ایرادهایی براین برهان گرفته اند.ایراد معروفی که وارد است این است که:هرچند که ما واقعاً تجربه دینی داشته باشیم ولی نمی توانیم ازآن به عنوان مقدمه برهانی بروجود خدا استفاده کنیم . همچنین ممکن است وجود اختلاف زیاد بین مکاشافات وتجربیات دینی ازاعتبار آنها درمقام مقدمه برهان بکاهد.اگرکسی ادعا کند که یک چیز عادی راکشف کرده وازآن آگاه شده است راه وارسی ادعای اومعلوم است ولی وقتی کسی ادعا کند که آگاهی بی واسطه ای از خدا پیدا کرده است ویالقای الهی را درک کرده است دراین مورد نمی توانیم یک راه عملی برای تکرار ودریافت آن پیدا کنیم،علاوه براین که معیار متقنی برای تشخیص مکاشفات اصیل ازغیر اصیل واوهام و خیالات نداریم .پس اثبات وجود خداوند ازاین طریق مشکل است. 4-1-11-5- نتیجه گیری بحث درخاتمه باید گفت که اگرچه اصل فطری بودن خداگرایی وخداشناسی ازنظرقرآن واحادیث مسلم است ونوع انسانها احتیاج به برهان های دقیق فلسفی ندارد ودرجات عالی معرفت خدا فقط از راه تهذیب نفس وتقویت حبّ به خدا ونوعی شهود درونی نسبت به خدامیسر است ،درعین حال از طریق فطرت برای اثبات خدا دربرابر کسانی که فطرت الهی آنان تحت حجاب های ظلمانی ماده گرایی وتعصبات ولجاجت ها وکثرت معاصی مستورمانده است نمی توان استدلال نمود.بنابراین دراین مورد باید به براهین فلسفی برای اثبات وجود خدا تمسک جست چنانکه درقرآن ونهج البلاغه وکلمات معصومین«ع»ازاین نوع استدلال هایی عقلی وجود دارد. بخش دوم : باورفطری معاد 4-2-1- معناومفهوم معاد وآثار اعتقاد به معاد درحیات انسان 4-2-1-1- معنای لغوی واصطلاحی معاد درکلام اسلامی،مشهورترین اصطلاحی که برای اشاره به مجموعه مباحث مربوط به احوال انسان پس ازمرگ وحیات اخروی او به کار می رود،واژه «معاد» است وهمان گونه که بارها شنیده ایم ،علمای اسلامی از اصل معاد به عنوان یکی از اصول دین یاد می کنند. واژه معاد از ریشه عود،به معنای بازگشتن ،گرفته شده است وممکن است مصدر میمی «بازگشتن» یااسم مکان«محل بازگشت» یااسم زمان«زمان بازگشت» باشد. درتفسیر اصطلاحی معاد ووجه نامگذاری فرجام انسان به آن ،آرای مختلفی وجود دارد: براساس یک تفسیر،مقصود ازمعاد،بازگشت روح انسان به بدن او در روز رستاخیزاست. همچنین می توان معاد را به معنای بازگشت نهائی انسان به سوی مبدا نخستین خود یعنی خداونددانست. درپاره ای ازروایات ،ازمعاد به عنوان بازگشت انسان به خداوند یاد شده است .باتوجه به اختلاف آرای اندیشمندان اسلامی درپاره ای احکام وویژگی های حیات اخروی،ارائه تعریف تفصیلی ودقیق از اصل معاد که مورد وفاق همه علمای اسلامی باشد دشوار است . با این حال می توان با تکیه براصولی که مورد اتفاق نسبی متکلمان مسلمان است،تعریف اجمالی اصل معاد را ازدیدگاه اسلام چنین بیان کرد: هستی انسان با مرگ پایان نمی پذیرد، بلکه درجهان دیگری تداوم می یابد و درآنجا اعمال آدمی مورد حسابرسی قرار می گیرد؛نیکان وارد بهشت شده،ازسعادت ابدی ونعمتهای اخروی بهره مند میشوند وبدکاران در دوزخ الهی گرفتار ومعذب می گردند. 4-2-1-2- واژه معاد درقرآن وروایات در قرآن واژه «معاد» به معنای مورد بحث به کار نرفته است. با این حال ، قرآن کریم در برخی آیات، حیات اخروی انسان را نوعی بازگشت به سوی خداوندمی داند:«وَ اَقیموا وجُوهَکُم عِندَ کُلَّ مسَجدٍ وَادعوهُ مُخلِصینَ لَهُ الدِینَ کَمَابدَاَ کُم تَعودوُنَ»«اعراب:29» درهر مسجدی روی خودرا مستقیم [به سوی قبله] کنید ودرحالی که دین خودرا برای او خالص گردانیده اید وی را بخوانید همان گونه که شما را پدید آورد[به سوی او] باز می گردید. امادر روایات متعددی ،با واژه معاد روبرو می شویم .برای نمونه،از امیر مؤمنان علی (ع) روایت شده است که در ضمن وصایای خویش فرمود: فا نّی اوصیکم بِتقوی الله الّذی ابتدأ خلقکم والیه یکون معادکم پس همانا شمارا بر[ رعایت ] تقوای خداوند سفارش می کنم ، خدایی که آفرینش شما را آغاز کرد و بازگشت شما به سوی اوست. امام علی (ع) در بیان خود ، خداوند را به عنوان مرجع بازگشت انسانها معرفی می کند.در برخی دعا های اهل بیت (ع)نیز آخرت مرجع انسان در معاد دانسته شده است: واّصلح لی آخرتی التی الیها معادی وآخرت مرا که بازگشت من به سوی آن است ،اصلاح کن. 4-2-1-3- معنای عام وخاص معاد با نظر به موارد کاربرد اصطلاح معاد در مباحث اسلامی،می توان دو معنای مختلف را از یکدیگر باز شناخت :گاه بحث در احوال اخروی انسان وفرجام او منحصر می گردد و اگر از احوال دیگر موجودات در آخرت بحث می شود بیشتر از جهت ارتباط آنها با انسان است . در مقابل این معنای خاص از معاد، معنای عام تری وجود دارد که به فرجام تمام هستی مربوط می شود برطبق این معنا،همه موجودات هستی سرانجام به سوی مبدا هستی باز می گردند. 4-2-1-4-ارتباط معادشناسی وانسان شناسی همان گونه که دربحث از روشها ومنابع تحقیق درمعادشناسی اشاره کردیم، یکی از منابع مهم شناخت انسان است .این رابطه بویژه باتوجه به این نکته آشکارمی شود که معاد چیزی جز احوال انسان پس از مرگ نیست وبدیهی است که تا شناخت درستی از انسان نداشته باشیم، در رسیدن به فهمی صحیح ازاحوال اخروی ناکام خواهیم ماند. بنابراین، انسان شناسی یکی از مبانی ومبادی اساسی معادشناسی است. 4-2-1-5- نقش معاد باوری درحیات انسان انسان موجودی غایت جو وهدفمند است که درورای اعمال اختیاری خویش غایات واهداف خاصی را جستجو می کند ونوع نگرش اوبه این اهداف، درترسیم خطوط کلی زندگانی اونقش اساسی دارد .بی تردید عالیترین هدف هرانسان دستیابی به گوهر سعادت است، اما تفسیروتصویر آدمیان از سعادت ویکسان نیست؛کسی که حیات خویش رادر زندگی دنیوی منحصر می داند و مرگ را پایان هستی خود می- پندارد،سعادت خودرا درحیات محدود این جهان جستجو می کند؛اما کسی که مرگ را تولدی دوباره به شمار می آورد وبه حیات جاویدان پس ازمرگ معتقد است،تفسیر دیگری از سعادت دارد. بنابراین ایمان انسان به معاد وحیات پس از مرگ به همراه اعتقاد به رابطه دنیا وآخرت، نقش بسیار مهمی در سلوک فکری و عملی انسان ایفا می کند واز این رو شاهد تفاوتهای اساسی زندگی معاد باوران باحیات منکران معاد هستیم .پس اهمیت این مسئله تاحدی است که انسان را عقلاً ملزوم به تحقیق وبررسی می- کند. 4-2-1-6- هدف از معاد شناسی با نظر به اینکه معاد یکی از اصول دین اسلام می باشد وپذیرش اصول دین از راه تقلید امکان پذیر نیست وباید بوسیله دلیل وبرهان به آن معتقد شد، بنابراین وظیفه هرمسلمان این است که حول مسئله معاد تحقیق نموده وزوایای آن را بررسی نماید.زیرا ایمان واقعی نتیجه وثمره آگاهی وبینش است. اگراعتقادی برپایه آگاهی نباشد زود از بین رفته وعقاید ودیگرجای آنرا می گیرد،بنابراین وظیفه هرانسانی است که شخصاً از راه تحقیق وتفکر مسئله معاد را بررسی کرده وبه مرحله یقیین برسد. زیرا همین اعتقاد به معاد وایمان به سرای جاوید است که می توانددرانسان تحول ایجاد کند واثرات شگرفی از سازندگی برفرد وجامعه بگذارد. 4-2-1-7-آثار اعتقاد به معاد آگاهی به منابع ومضرات اعمال واشیاء تشویق وتحذیر ،پاداش ،کیفر،تقویت قوای انتظامی ونظارت عمومی تاحدودی می تواند مردم را به رعایت وظایف قانونی ودوری ازگناه وا دارد،اما ازآنجا که نفس آدمی «اَمّارة بالسُّوء»است وذاتاً به ملاهی ومناهی وفسق وفجور وجرم وجنایت گرایش دارد،عوامل فوق برای انجام وظایف ودوری ازگناه کافی نیست. ازاین رودراسلام وسایر ادیان آسمانی برمسئله ایمان،به ویژه ایمان به روز قیامت تاکید بیشتری شده است.تاریخ نشان می دهد که امور مادی در ترغیب به نیکی ها وجلوگیری از گسترش جرم موفق نیست، ازاین رو خیرخواهان واقعی به این نتیجه رسیده اند که بزرگترین عامل ترغیب به نیکی ها وبازدارنده از زشتی، نیروی اعتقاد به خدا وقیامت ومقدسات دینی است.آمار نشان می- دهد که درماه مبارک رمضان جرم وجنایات درکشورهای مسلمان تا سه چهارم کاهش می یابد واین نیست جزء به دلیل تقویت نیروی ایمان وتوجه مردم به خدا وقیامت ومقدّسات دینی. 4-2-2-جایگاه فطری معاد 4-2-2-1-جایگاه معاد معاد در عقل وفطرت هرانسانی جایگاه قابل توجهی دارد،زیرا کیست که نپرسدویا نخواهد بداند:آینده انسان وجهان چه می شود؟ پایان عمروتلاش ما به کجا می رسد؟نتیجه وهدف از زندگی چیست؟آری این سئوالها برای همه مطرح است. درپاسخ دوجواب داریم: الف- تمام ادیان الهی با استدلالی که درآینده بیان خواهیم کرد،آینده جهان وانسان ونتیجه کارها وتلاش اورا بسیار روشن وامیدوار کننده وروح بخش می دانند قرآن می گوید:«وَاَنَّ اِلی رَبّکَ المُنتَهی» یعنی بدون شک نهایت وپایان به سوی پروردگارت می باشد. ب- مکتب های مادی آینده جهان وانسان رابن بست وتاریک وفانی و نیستی می دانند واین دید چقدر خطرناک ویأس آور است علاوه براین چنین مکتب هائی هیچگونه دلیل علمی هم برای عقیده خود ندارند. 4-2-2-2- ریشه های معاد دراعماق فطرت 4-2-2-2-1- ریشه ها وزمینه های فطری اگرچه افرادی به زبان، معاد را نمی پذیرند ،ولی ناخودآگاه درعمق جان خودبرای انسان احساس ابدیت دارندوگاه وبیگاه ازخود علامتهائی نشان می دهند که دلیل آن است وباوجودمرگ وپوسیده شدن جسم حاضر نیستند انسانیت وشخصیت واقعی اورا نابود ونیست شده بدانند. الهامات فطری به ما می گویند:مرگ پایان زندگی نیست این الهامات منحصر به ما نمی باشد تمام اقوام حتی انسانهای نخستین که قبل از تاریخ می زیسته اند بگواهی مدارک موجود بطرز جالبی به آن ایمان داشته اند. می گویند پیوسته از اعماق آسمانها، از درون کهکشا ن ها، امواج مرموزی- شبیه امواج رادیوئی- پخش می شود که روی دستگاههای گیرنده قوی اثر می گذارد. هیچ کس نمی دانداین امواج ازکجا مخابره می شود،وسرچشمه اصلی آن ازکجاست؟عجیب تر اینکه از اعماق وجودما ازدرون جان ما،نیز- پیام های مرموزی مرتب به ما می رسد که سرچشمه آن نیزناشناخته است وناچار نام«فطرت»یا«نهاد»برآن می گذاریم ،همین قدر می دانیم الهامات مختلفی به ما می شود بر سر دو راهیها خطوط اصلی را به ما نشان می دهند ، واین الهامات بطر مرموزی از درون ما می جوشد .ولی هیچ کس نمی تواند توضیح بیشتری درباره سر چشمه این الهامات فطری در اختیار ما بگذارد اما بهر حال در اصول وجود آنهاو نقش آنهادر راهنمایی تکوینی ما تردیدی نیست.ایمان به زندگی پس از مرگ از جمله همین« الها مات فطری » است: شواهد تاریخی فراوانی دردست داریم که بشر در طول تاریخ خود بلکه دردوران قبل ازتاریخ نیز به زندگی پس از مرگ ایمان راسخ داشته است وآثار مختلفی که انسانهای پیشین یادگار مانده وچگونگی ساختمان قبرهای آنان واشیائی که همراه مردگان بخاک می سپردند همه گواه براین موضوع است که انسان مسئله زندگی پس ازمرگ را طبق یک الهام درونی یافته. زیرا باورنمی توان کرد مسئله ای فطری نباشد وبتواند بااین استحکام خود را در طول تاریخ حفظ کند. اینگونه مسائل ریشه دار که هرگز از بشر جدانمی شود حتما هریک هسته غریزی وفطری دارند وبه همین دلیل همیشگی وجاودانگی خواهند بود. حقیقت این است که شورغریزی بوجودجهان دیگرپس ازمرگ یکی از محکمترین دلائل این مسئله است زیرا هرگاه خدا میخواهد انسان را به حقیقتی قانع سازد ریشه آن را در سرزمین غرائز وفطرت او غرس می کند. عقیده به زندگی جاویدان در سرای دیگریک نوع احساس عمودی در درون وجود همه انسانهاست بطوری که نمی توان با نظر حقارت به آن نگریست مسلماًچیزی که ما با این سرعت بسوی آن می رویم عکس العمل یک ریشه اساسی است که در درون وجود ما دارد. 4-2-2-2-1- پیمودن بی راهه ها با اینکه الهامات فطری انسان را درکشف معمای زندگی پس از مرگ کمک می کنند اگردرست رهبری نشوند سراز خرافات عجیب وغریب درمی آورند چگونه درآفریقا ومکزیک دلقکها وکاهنها دختران زیبا را همراه پادشاهان بخاک می سپردند. با توجه به آثارزندگی گذشتگان ومخصوصاً چگونگی قبرهائی که ازآنها به یادگار مانده نشان می دهد آنها عقیده به زندگی پس ازمرگ داشتند وبه همین دلیل ابزار کارمردگان را باآنها بخاک می سپردند به خیال اینکه پس ازبازگشت به زندگی مورد استفاده آنها قرار خواهدگرفت. اعتقاد انسان به رستاخیز پس از ورود انسان به «عصرتاریخ» جای هیچگونه ابهامی نیست ودرپیشانی تاریخ اقوام وملل ثبت شده است. وهمه اینها چنان که گفتیم ازآمیخته بودن این عقیده با فطرت وسرشت آدمی خبر می دهد. 4-2-2-2-2-انحراف از فطرت وسرگردانی در بیراهه ها «الهامات فطری» همواره به صورت یک انگیزه ناخودآگاه وخودکار انسان را به دنبال مسائل مختلفی که مورد نیاز روح وجسم او است می فرستد واگراین الهامات فطری نبودند، وبنا بود همه چیز را ما با آزمایش وتجربه ونیروی عقل کشف کنیم ،کار برمابسیار مشکل می شد. هماهنگی این دودستگاه( الهامات فطری واکتشافات عقلی وتجربی) سبب شده است که انسان بااین سرعت درمسیر تمدن وتکامل پیشروی کند. اما نباید فراموش کرد که نتیجه گیری صحیحی از این الهامات فطری همواره بستگی به طرز فکرومحتویات ذهنی انسان دارد یعنی اگر افرادی ازنظر تفکروعلم ضعیف وبا توان باشند الهامات فطری آنها بصورت منحط وناقص وگاهی واژگونه خودنمائی می کند.درمسئله معاد ورستاخیز که الهام فطری به یاری انسان شتافته؛وراه رابرای توجه عقلانی به جهان پس ازمرگ برای او هموارنموده است نیز همین اشکال پیش آمده، زیرا عبور پرتو این الهام فطری از شیشه های کج ومعوج افکار مردم کوته بین سبب انحرافات وکجرویهای فراوانی شده وقیافه این مسئله رادگرگون ساخته است . درحقیقت همان «تشبیه وقیاسها»سبب شده است که بشر درمسئله رستاخیزگرفتار خرافات عجیب وغریب وباور نکردنی گردد. وبه گمان اینکه زندگی آن جهان ،ازهرنظر عین زندگی این جهان است، باید تمام وسایل ولوازم واسباب مورد نیازش را ازاینجا همراه او بفرستند. 4-2-2-2-3- خرافات مضحک واَسف انگیز این طرز فکرخرافی در طول تاریخ موجب اعمال اسف انگیز واحیاناً خنده آوری شده است.مثلاً بعضی از اهالی «مکزیک» دلقک رابا رئیس قبیله همراه او بخاک می سپردند که تااورا بخنداند ویادرمیان پاره ای ازاقوام رسم بوده که لباسهای مردگان را باآنها دفن نکنند، بلکه به درختی آویزان کنند تامردگان پس ازمرگ فوراً آنرا بپوشندو... همه این عقاید نشان می دهد که پیروان عقاید چنان گمان می کردندکه انتقال به جهان دیگرهمانند مسافرتهای این دنیاست که باید مشمول تمام کیفیّات ومقررات این زندگی باشد. ولی به هر حال وجود اینگونه خرافات وانحرافات دلیلی جزآمیخته شدن الهام فطری با جهل ونادانی ندارد ودرعین حال یک واقعیت درلابلای همه آنها نهفته است وآن اینکه بشر طبق یک الهام درونی به رستاخیز ایمان داشته اگرچه باافکار کوتاه خودگاهی شکل خرافی به آن بخشیده است. 4-2-2-3- معاد درتجلیگاه فطرت درمورد معاد ورستاخیز بحثهای مقدماتی زیادی شده وباید اکنون به دلائل اثبات چنین عالمی رابا مشخصات وویژگی هایی اثبات کنیم . 4-2-2-3-1- فطرت نخستین رهنمون راه قبل از هرچیز راه را «میان بُر» کرده وسری به قلبمان می زنیم وبه ندائی که ازدورن آن برمی خیزد گوش فرا می دهیم آیادرآنجا زمزمه ای اززندگی پس ازمرگ هست، اصولاً این مساله درمحفل قلبها آیا مطرح است یانه؟ چرا ندارد...زیرا حوادث جهان بزرگ دراینجا ظاهر می شوند. نخست عشق سوزانی دردرون جان ما ریخته که لحظه ای از«گاهواره»تا«گور»از ماجدا نمی شود؛گاهی به مطالعه کهکشانها زمانی به آنچه درکره مرّیخ می گذرد،روزی به آنچه درسلّولهای تن ما وجود دارد زمانی به اسرار اعماق اقیانوسها وجنگلها ؛خلاصه این محرک ناخودآگاه، لحظه ای از سرمادست بردار نیست. بنابراین نه تنها اصل «توحید»بلکه تمام اصول درفروع تعلیمات انبیاء ریشه ای در فطرت ونهاد آدمی دارد ودستورهای پیامبران درتمام زمینه ها، پرورش دهنده فطرت ومکمّل آن است ازاینجا یک نتیجه مهم می- گیریم که اگردردرون فطرت خود علاقه به چیزی بیافتیم باید بدانیم آن چیزحتماًوجود خارجی دارد. حال برگردیم وریشه های رستاخیز رادروجود خودمان جستجو کنیم. 4-2-2-3-2-عشق به بقاء اگر انسان راستی برای فناو نیستی آفریده شده بود باید عاشق فنا باشد،واز مرگ لذت ببرد، درحالی که می بینیم قیافه مرگ درهیچ زمانی برای او خوش آیند نبوده ونیست ، نه تنها خوش آیند نیست بلکه، با تمام وجود خود عاشق بقاء وهستی است،واین عشق وعلاقه شدید از خلال همه کارهای اونمایان است. دویدن دنبال عمر طولانی، پیدا کردن اکسیرجوانی وجستجوی آب حیات ،هرکدام نشانه ای از این واقعیت است. این عشق وعلاقه به بقاء نشان می دهد که مابرای بقاءآفریده شده ایم واگرما برای فنا آفریده شده بودیم این عشق وعلاقه معنی نداشت. 4-2-2-3-3- رستاخیز درمیان اقوام پیشین تاریخ بشر همانطور که گواه وجود مذهب درمیان انسانها از قدیمترین ایّام است گواه براعتقاد راسخ اوبه زندگی بعد ازمرگ نیز می باشد. آثاری که ازانسانهای قدیم قبل ازتاریخ نیزدردست ماست مخصوصاً طرز ساختن قبور اموات ،چگونگی دفن مردگان گواه براین است که آنها مرگ رانقطه پایان زندگی نمی- دانستند. این عقاید ریشه دار را نمی توان ساده فرض کرد یا صرفاً یک عادت یا نتیجه یک تلقین دانست،بلکه اینگونه عقاید ریشه دار که میان افراد عمومی وجاودانی است نشانه فطری بودن یک مسئله است.زیرا تنها فطرت وغریزه است که میتواند دربرابر طوفان شدید گذشت زمان وتحولات اجتماعی وفکری مقاومت کندوهمچنان پابرجا بماند، نه عادات ورسوم تلقینها. 4-2-2-3-4- رستاخیز کوچک وبزرگ باید گفت که نمونه ای از رستاخیز ودادگاه بزرگ دردورن ماست که بعد از انجام یک کارنیک باید بلافاصله دردرون جان انسان تشکیل می گردد. گاهی دربرابر یک کار نیک وموثر آن چنان احساس آرامش درونی می کندوروح او لبریز از شادی ونشاط می شود که لذّت وشکوه وزیبائی آن با هیچ بیان و قلمی قابل توصیف نیست وبه عکس ،گاهی به دنبال یک خلاف و جنایت که ازاو سرزده چنان دچار کابوسهای وحشتناک وطوفانهای غم واندوه می گردد و از درون می سوزد که از زندگی به کلی سیر می- شود شباهت عجیب این دادگاه درونی مابا رستاخیز بزرگ ،نشانه فطری بودن این مساله است زیراچگونه می توان باور کرد دروجود یک انسان که قطره کوچکی ازاین اقیانوس عظیم هستی است چنان حساب وکتاب ودادگاه مرموز واسرار آمیزی وجود داشته باشد اما در درون این عالم بزرگ مطلقاً حساب وکتاب ودادگاه ومحکمه ای وجود نداشته باشد این باورکردنی نیست . بنابراین ازاین سه راه فطری بودن ایمان به زندگی پس ازمرگ را میتوان اثبات کرد: 1-از طریق غریزه عشق به بقاء 2-از راه وجوداین ایمان در طول تاریخ بشر 3-وازطریق وجود نمونه کوچک دادگاه رستاخیز دردرون وجود انسان 4-2-3- بررسی براهین وادله اثبات باور فطری معاد 4-2-3-1- دلائل امکان باور فطری معاد درقرآن مجید برای اثبات امکان باور فطری معاد طرق فراوانی جود دارد که همه درشکل استدلال منطقی عرضه شده است قرآن این طرق را باتعییرات بسیار لطیفی شرح داده است که ما در این رساله فقط به ذکر آنها اشاره می کنیم: آفرینش نخستین ،2-قدرت مطلقه خداوند ،3-مرگ وحیات مکرردرجهان گیاهان 4-تطورات جنین ،5- بازگشت انرژیها،6-نمونه های عینی معاد در زمینه هریک از عناوین فوق آیه یا آیات متعددی درقرآن به چشم می خورد که بررسی آنها نه تنها مساله امکان معاد که مطالب مهم دیگری را نیز تبیین می کند. 4-2-3-2- دلائل وقوع باور فطری معاد برای اثبات باور فطری معاد دلائل عقلی و منطقی متعددی وجود دارد که درقران مجید صریحاً وگاه اشارتاً بیان شده است، به تعبیر دیگرقران با اشارات خود مسلمانان را به پی گیری این اصول وبراهین ارشاد نموده است. اصولاً قرآن مجید درهیچ یک از مباحث اعتقادی تکیه برتعبد وگفتار بی دلیل نکرده است، در همه این مباحث ارشاد به دلائل عقلی نمود، لذا گاه یک آیه کوتاه دریچه ای به سوی یک دلیل مهم عقلی می- گشاید که درمباحث توحیدی نمونه های زیادی ازآن را دیدیم .ودرمباحث معاد نیز درهمین بحث به خواست خدا ملاحظه خواهیم کرد.دلائلی که صریحاً یااشاره درزمینه تحقق معاد از قرآن مجید استفاده می شود عمدتاً هفت دلیل است: 1-دلیل فطرت ،2-دلیل حکمت،3-دلیل عدالت،4-دلیل حرکت وهدف،5-دلیل رحمت،6-دلیل نفی اختلاف ،7-دلیل بقای روح. که ما دراین رساله فقط به دلیل وبرهان فطرت می پردازیم و از بیان دلایل دیگربه ناچار می گذریم. 4-2-3-2-1- برهان فطرت در اثبات باور فطری معاد از جمله دلایل اثبات باور فطری معاد،برهان فطرت است با این بیان که خداونددرنهاد انسان، گرایش های عالی از قبیل حقیقت جوئی ،میل به جاودانگی ،عشق وپرستش وسایر گرایشهای دیگر را خلق وایجاد کرده است :«الّا الّذی فَطَرَنی فَاّنه سَیَهدینِ» ،«فَاَنُه ذُروُه الاسلامِ،وکلمه الاخلاصِ فَاَنّها الفَطره» بدیهی است که جهان طبیعت ظرفیت برآوردن این نیاز فطری را ندارد. بنابراین رسیدن به آن حقیقت مطلق درعالمی بنام قیامت تحقق پیدا خواهدکرد. منظور از برهان فطرت دراینجا این است که انسان در اعماق جان خود اعتقاد وایمان به حقیقتی را می یابد، ودربحث ماایمان به وجود رستاخیز عظیم انسانها ودادگاه عدل الهی را احساس می کند. البته این معنی از طرق مختلف قابل توضیح وتبیین است که بعد از شرح آیات قرآن مجید دراین زمینه دربحث توضیحات به سراغ آن می رویم، ابتدا به آیات زیرگوش جان می- سپاریم: «واَقِم وجهَکَ لِلدّین حَنیفاً فطرة الله اِلّتی فَطَرَ الناس علیها لاتبدیلَ لِخلقِ الله ذلِک الدّینُ القیّم .«روم 30» . روی خودرا متوجه آیین خالص پرورگار کن این فطرتی است که خداوندانسانها رابرآن آفریده، دگرگونی درآفرینش خدا نیست این است دین وآیین محکم واستوار «لا اُقسِمُ بِیومِ القیامَهِ- ولااُقسمِ بالنفسِ اللواَمهِ- اَیَحسَبُ الانسانُ ان لَن نَجمعَ عِظامَهُ. «قیامت 1-3-» . سوگند به روز قیامت وسوگند به نفس لوامه وجدان بیدار وملامت گر( که رستاخیز حق است )آیا انسان می پندارد که استخوانهای او را جمع نخواهیم کرد؟ تفسیر وجمع بندی آیات فوق معاد در اعماق جان: ازدقت درآیه اول فهمیده می شود که موضوع سخن درآن عام است،وتمام دین رافطری می شمارد، یعنی مجموعه اصول وعقاید وحتی کلیات فروع دین واحکام به صورت خلاصه در اعماق فطرت است، بطوری که ملاحظه می شود «دین» دوبار درآیه اول تکرار شده است که اشاره به مجموع حقایق دینی است. از مجموع این آیه فهمیده می شود که نه تنها مساله خداشناسی، بلکه اعتقاد به رستاخیز ودادگاه بزرگ عدل الهی نیز درفطرت آدمی نهاد شده است . دردومین آیه خداونددوموضوع را سوگند خورده است،به روز قیامت، وجدان بیدار انسانها( نفس ملامت کننده) . ذکراین دو( روزقیامت ونفس لوامه) درکنار هم به عنوان دوموضوع بزرگ باارزش که می توان به آن سوگند یادکرد، اشاره به رابطه آن دوبا یکدیگر است روز قیامت دادگاه بزرگ الهی است «نفس لوّامه» نیز دادگاه ورستاخیز کوچکی درجان هر انسان است .به هر صورت: قرار گرفتن این دو سوگند درکنار هم باتوجه به فصاحت وبلاغت قرآن هم نمی تواند تصادفی وبی ارتباط باشد، بلکه حتماً پیوندی میان روز قیامت ونفس لوّامه وجود دارد. توضیحات : رستاخیزوفطرت: گرچه مسائل فطری، درک شدنی است، نه استدلالی دیدنی است ونه گفتنی بلکه هرکس باید در اعماق جان خود کاوش کند وآن را بیابد، ولی با این حال برای اینکه به همگان برای این کاوش کمک شود تا بهتر وآسان تر بتوانند پیام درون خود را بشنوند،وآگاهانه تر سطور فطرت را بخوانند، وازسوی دیگردربرابر منکران این پیام فطری، سخن قابل قبولی داشته باشند، توضیحات زیر ضروری به نظر می رسد: اگر برای فنا آفریده شده ایم ،عشق به بقاء چه مفهومی دارد؟ هیچ کس نمی توانداین حقیقت را انکار کند که ازمرگ به معنی«نیستی»گریزان است، وخواهان طول عمر، بلکه حیات جاویدان می باشد.تلاش برای طولانی شدن عمر، کوشش برای بدست آوردن «اکسیرجوانی»،اظهار علاقه به یافتن«آب حیات» که نشانه های آن درجای تاریخ بشر،وکوشش های دانشمندان، وسروده های شعراء دیده می شود، همه دلیل براین است که انسان ذاتاً خواهان بقاء است، حتی علاقه انسان به حیات فرزند خود که دنباله حیات او محسوب می شود، نشانه ای از این عشق غریزی است. اگرمابرای فنا آفریده شده ایم، وجود این غریزه درما بی معنی است، درحقیقت یک عشق مزاحم وبی دلیل است چگونه ممکن است خداوندحکیم چنین موضوعی زائد ومزاحمی را درما بیافریند. اصولاً وجود یک غریزه درانسان ،دلیل براین است که دربیرون وجود او، طریق اشباع وپاسخگوئی به آن هست، تشنگی دلیل بروجود آب وگرسنگی دلیل بر وجود غذا ست، میل به جنس مخالف دلیل بروجود آن است ،وگرنه با حکمت حکیم سازگار نیست. بنابراین عشق به بقاء که بطورفطری درانسانها وجود دارد، نشانه روشنی برزندگی جاویدان محسوب می شود. 2- اگر رستاخیز فطری نیست چرا این عقیده در طول تاریخ ازانسانها جدا نشده ؟ عادات ورسوم ملتها دائماً در تغییر وتبدیل است، فرهنگها عموماً دستخوش دگرگونی هستند، تنها اموری می توانددر طول تاریخ بشردربرابرگذشت زمان پایدار بماندکه ریشه هائی دراعماق فطرت داشته باشد .بنابراین بیان ،جداسازی مسائل فطری از امورعادی، کار مشکلی نیست، به تعبیر دیگرچیزی بتواند درمیان اقوام مختلف، درطول تاریخ موجودیت خودرا حفظ کند، بهترین نشانه فطری بودن آن است واین امردر مورد مساله توجه انسان به زندگی پس از مرگ کاملاً صادق است . امروزه جامعه شناسان به ما می گویند:اعتقادات مذهبی، واز جمله عقیده به حیات پس از مرگ، همواره درمیان انسانها- حتی بشرهای قبل از تاریخ- وجود داشته است. این عمق نفوذ عقاید مذهبی خود بهترین نشانه فطری بودن آن است. 3-آیا باور کردنی است که در درون جان ما، دادگاه کوچکی باشد ولی دراین عالم بزرگ محکمه عدل نباشد؟ وجود وجدان اخلاقی یابه تعبیر دیگر محکمه درونی برای همه قابل احساس است، چه کسی است که ازانجام یک خدمت بزرگ انسانی ونجات گروهی از مظلومان و محرومان، احساس لذت وشادی نکند؟ وچه کسی است که بعداز انجام یک جنایت، نوعی اضطراب وفشار ناراحتی در درونش احساس ننماید. ازاین جا روشن می شود که ایمان به معاد درعمق سرشت انسانها وجود دارد بی آنکه نیازی به استدلال دیگری باشد، هرچند دلائل عقلی در این زمینه فراوان است. وباید توجه داشت ما وقتی می- توانیم برای عالم قیامت دلیل اقامه کنیم قبلاً وجود خدای عادل وحکیم را اثبات کرده وپذیرفته باشیم. درغیر اینصورت اثبات عالم قیامت مشکل ویا« ممتنع» است. صفت عدل و حکمت باری تعالی ازدو راه قابل اثبات است : 1-از راه وحی 2-از راه عقل وفطرت اما از راه وحی :وقتی حقانیّت پیامبراکرم وقرآن را ثابت نمودیم ودرقرآن، صفت عدل وحکمت از صفات قطعی حق متعال بیان شده قهراً صفت عدل و حکمت به اثبات می رسد ودرنتیجه وجود «عالم قیامت»نیز ثابت می شود. چرا که درصورت نبودن عالم قیامت ،خلقت انسان وتمام موجوداتی که بخاطر انسان آفریده شده اند، لغو وبیهوداست وخدای متعال، کارلغو بیهوده، انجام نمی دهد. امااثبات صفت عدل وحکمت خدای متعال از راه عقل وفطرت: همانطور که درکتب اعتقادی ذکر شده، ظلم، وتضیع حق دیگری، دلیل لازم دارد و دلیل آن چیزی جز :ضعف ،احتیاج،جهالت و...نیست واین امور درمورد خدای تعالی متصور نیست. پس ظلم هم در مورد اومعنی ندارد .واگربنا باشد قیامت نباشد، قطعاً خلقت انسان بدون هدف وغرض خواهد بود، در ضمن، مشخص است که :اعتقاد به عالم آخرت ازضروریات تمام ادیان آسمانی می باشد و اختصاص به دین اسلام ندارد. 4-2-3-3- بیان اقوالی از فلاسفه ومتکلمین اسلامی دراثبات باور فطری معاد باید گفت که همه فلاسفه ومتکلمین اسلامی دربحث باور فطری معاد با هم اشتراکاتی دارند وهمه بروقوع معاد ورستاخیز هم عقیده اند، چه معتزله وچه اشاعره وچه امامیّه ودیگر مذاهب اسلامی اعتقاد فطری به معاد ورستاخیز دارند چنان که دربحثهای خود مطالبی راجع به بیان فطری معادآورده اند، امّا درکیفیت معاد ممکن است بین متکلمین وفلاسفه اختلافاتی داشته باشد که جای بحث آن دراین رساله نیست. دراسلام درمسائل اصولی، همواره، همگان بازبان تکوین در سرشت انسانی است وبراین اساس چون مسأله معاد، درمکتب انبیاء مورد توجه وتذکّردقیق وعمیق قرارگرفته است، نمی توان این نکته رااز نظر دور داشت که: زبان تکوین وسرشت انسان نیز، به همان سان( در شکل ویژه خودفطرت جاودانگی ومعاد) متوجه آن نباشد بسیاری از متفکران وفلاسفه ومتکلمین عقیده بر وجود این «فطرت» درانسان روشنترین دلیل وگواه صادقی بروجود جهان برتر، معاد وحیات، ابدی بشر است .شخصیت بزرگوار فقه ،فلسفه وتفسیر مرحوم فیض کاشانی در«حقّ الیقین» نیز دراین باره می گوید :«چگونه می- توان باورداشت که آدمی بامرگ ظاهری فانی می شود وحال آنکه خداوند بزرگ براساس حکمت بالغه اش، درسرشت وی «فطرت ابدیت وبقاطلبی» را مقرر داشته است. فیلسوف الهی ملاصدرای شیرازی درتبیین این «فطرت» واستدلال بروجود باور فطری معاد وزندگی جاوید می نگارد:«خداوند منّان براساس حکمت خود درذات انسان عشق به بقاء وحیات جاوید وکرامت از فنا و عدم را محقّق ساخته است واین طبیعت «فطرت» نورمحض وخیر خالص است. وچون چنین فطرتی را درنهاد آدمی مقرر داشته است پس جهانی برتر وزندگی جاوید وابدی را منظور داشته است وگرایش ومیل به دستیابی ونیل بدان دراندرون ما به همان عالم توجه است . علامه طباطبائی، درتفسیرالمیزان ،ج2،ص196،فطرت خلود را به فطرت توحید بازمی گرداند.وهمچنین ملاصدرا در اسفار، میل به جاودانگی رافطری وآنرا دلیل برتحقق امر آخرت می داند، چنانکه دراین باره می- فرماید:«همانا خداوندبه اقتضای خودش در طبیعت نفوس،محبّت وجود وبقاء را ودرسرشت نفوس کراهت داشتن فنا وعدم را قرارداده است واین یک سخن حق است. زیرا همچنانکه قبلاً دانش طبیعت وجود، خیر محض ونور صرف است وبقای آن خیریّت خیر ونوریّت نوراست وطبیعت هیچ کار باطل انجام نمی دهد، وهرچیزی که درنهاد آن قرار داده شده، قطعاً دارای غایتی است که برآن مترتب می شود وبه آن منتهی می گردد، پس ازاین سخن دانسته شد که دوست داشتن نفسها،ماندگاری را ودوست نداشتن شان مرگ را نیست،مگر برای حکمت وغایتی که آن غایت عبارت از بودن آنها «نفوس» به تمام ترین حالات وکاملترین وجود ات، پس فطری بودن نفوس برطلب بقاء ودوست داشتن دوام، دلیل براین است که ازبرای آنها وجودی اخروی است که تا ابد الدهر باقی است وآن بخاطر این است که بقای آنها دراین نشئه طبیعی( مرحله از زندگی) امری است ناممکن، پس اگر برای آنها نشئه دیگری ماندگار وجود نداشته باشد که به آن منتقل شوند، خواهد بود آنچه نهاده شده در نفس رسیده شده در سرشت آن از محبت بقاء سرمدی وحیات ابدی، باطل وتباه درحالیکه هیچ باطل درطبیعت نیست، همانطورکه حکمای الهی گفته اند. » 4-2-3-4- نتیجه گیری با توجه به مطالب قبل باید گفت که عقیده به جهان بازپسین یک باور فطری وطبیعی است وبرروح وفکر انسان تحمیل نشده ونقش منفی ندارد وبه همین جهت ازنظر جامعه شناسی اولین فلسفه ای که دراندیشه انسان مسئول به وجود آمد، فلسفه دنیا وآخرت بود. وعقیده به زندگی آخرت از کهن ترین عقایدی است که درفطرت فرهنگ ومعارف بشری نقش بسته وهیچ فرهنگ وفلسفه ای درتاریخ یافت نمی شود، مگرآنکه ایمان به قیامت درآن تاثیر داشته است. اصولاً انکار وعصیان علیه این باور نشانه حاکمیّت این عقیده درفرهنگ اقوام وملتهاست. درحقیقت باور به حیات بعدازمرگ پاسخی مثبت به نیاز طبیعی بشری است. پس مسأله معاد همانند«مبدأ» امری فطری وطبیعی است. آنکه با یک رشته مبانی بی پایه وگفتار سفسطه آمیز خدا را انکار می کند، شعله فطرت ومیل باطنی خود را نمی تواند خاموش سازد، از این رو درهنگام ناکامی وگرفتاری -که دستش ازوسائل ظاهری کوتاه می گردد- بی اختیار وجدانش متوجه آفریدگار می شود، وخداوند را بطور فطری تنها تکیه گاه خود دربرابر مشکلات و سختی ها می داند. «همچنین عاطفه خلود «فطرت بقا طلبی وخلود» از شریفترین عواطف در سرشت انسان است ،وجود این عاطفه «فطرت» گواه براین است که:نفس آدمی از طبیعتی برتراز طبیعت خاکی نشات یافته است «روح مادی وبرخاسته از ماده نیست. » حتی فلاسفه « وجود این فطرت درنهاد انسان را» یکی از برترین دلیل، برصحت وحقیقت مسأله خلود، معاد وزندگی جاودان می دانند. بخش سوم :باور فطری نبوّت 4-3-1- معانی نبوّت 4-3-1-1- معانی لغوی نبوّت نبی صفت مشبهه است از نبوّت که دراصل از نبأ گرفته شده است . راغب می گوید:«نبأ خبری است که فائده بزرگی دارد که به آن علم یاغلبه ظّن حاصل شود ودراصل نبأ بخبری گفته نمی شود مگراینکه متضمّن این سه چیز باشد، وحق خبری که به آن نبأ بگویند این است که از دروغ عاری باشد، مثل تواتر ،یا خبر خدا وپیغمبر«ص» فرید وجدی در دائره المعارف می گوید «نبوّت خبردادن از خداست ونبی خبردهنده از خداوندبه سبب وحی است.» درالمُنجد چنین آمده است:«نبوّت،با «حمزه» ونبوّت «با تشدید» خبر دادن از غیب یا آینده است با الهامی از خداوندوخبردادن از خداست وآنچه بذات اقدسش تعلّق دارد ونبی خبردهنده از غیب یا آینده است با الهامی از خدا وخبردهنده از خدا وآنچه بخدای تعالی متعلق است.» وراغب می گوید:«نبوّت سفارتی است میان خداووصاحب خردان از بندگانش تا موانع ومشکلات رادرکار معاد ومعاش آنها برطرف سازد، وبه این اعتبار برپیغمبر گفته می شود که خبردهنده است به آنچه خردهای روشن به آن آرامش می یابد». پس ازآنچه گفته شد ومعلوم می شود که نبوّت خبردادن وواسطه میان خدا وخلق بودن است ونیز نبی خبردهنده است.» 4-3-1-2- حقیقت نبوّت پس از اصل توحید که به عنوان اساسی ترین پایه جهان بینی الهی مورد بحث قرار گرفت، اینک درباره مسئله اساسی دیگرجهان بینی الهی یعنی نبوّت یا به عبارتی رابطه میان خدا وانسان می پردایم، رابطه ای از سوی خالق برای دریافت مخلوق وهدایت انسان، همچنان که خداوند تبارک وتعالی اصل هدایت رادرجهان آفرینش به طرق گوناگون که مورد لزوم بوده اعمال نموده است. حقیقت نبوّت عبارت از نیروئی است که پروردگار جهان به بعضی از بندگان عطا می کند برای اینکه امواج حقایق ومعارف را که از مبدأ علم ومرکزحقیقت درجهان بخش می شود بگیرند وبه دیگران برسانند وافکار واخلاق وکردار بندگان را در سیرتکاملی با امواج وسیله روحی خود رهبری وهدایت فرمایند. این نیروی گیرنده که توأم با طهارت نفس وپاکیزگی اخلاق است ملکه نبوّت است وشعور مرموز نسبت به حقایق، وحی والهام نامیده می شود. با قدری تامل درموجودات جهان درمی یابیم که همه موجودات دراثر نیروی شگفت انگیزی که در درونشان وجود دارد،به سوی هدف معینی درحرکتند. این حرکت به سوی هدف، بیانگرنوعی هدایت است ودرمیان همه مخلوقات عمومیّت دارد، که از آن به عنوان هدایت عامّه تعبیر می شود. هدایت عامّه را درگوشه وکنارجهان هستی به وضوح می شود دید، از نظم وهماهنگی حرکت و کشش ودامنه میدان های مغناطیسی کرات آسمانی وکهکشان ها گرفته، تارشد ونمّوگیاهان گوناگون. اعتقاد به هدایت عامّه از اعتقاد به وجود آفریدگار جهان سرچشمه می گیرد وهمانطورکه درمباحث قبلی ذکر شد خداوند یکتای عادل دارای رحمت وفیض نامتناهی است ولذا به هرموجودی تاآنجا که برای آن موجود ممکن وشایسته است، لطف وعنایت دارد وموجودات رادرمسیر کمالشان هدایت می کند این هدایت شامل همه موجودات است.مطابق اصل هدایت عامّه، ضرورت هدایت انسان ازجانب خداوند روشن وتردید ناپذیر است. اما باید توجه کرد که این هدایت چگونه واز چه طرقی صورت می گیرد؟ خداوندمتعال انبیا را فرستاده تاچراغی برسرراه اندیشه بشری فرا دارند تا درروشنایی هدایت آسمانی، باشتابی افزون تر درراه آشنایی با حقایق گام بردارد. پیامبران الهی که از طریق وحی با اصل ومبدأ هستی اتصال پیدامی کنندبه منزله ی دستگاه گیرنده ای هستند که درپیکره ی بشریت کار گذاشته شده اند تاپیام هدایت الهی را دریافت کنند. 4-3-1-3- نبوّت از نظرقرآن وروایات قرآن کریم در آغاز سوره بقره از پنج معرفت فطری دینی،گزارش می دهدکه عبارتند از سه اصل اعتقادی اسلام، یعنی توحید ،نبوت ومعاد ودواصل عملی یعنی نماز وانفاق در راه خدا. همانطورکه در سوره بقره بیان شده یکی از فطریات نبوّت می باشد که درقرآن در سوره های متعدد به آن اشاره شده است از جمله در سوره غاشیه که یپامبر اکرم را به عنوان ومذکّرویادآور معرفی کرده ومی- فرماید:«فذّکّرَ اِنّما انتَ مُذَکّرُ» یادآوری کن ،تو فقط یاداوری کننده ای . ودرآیات دیگرهدف رسالت آن حضرت را تذکّرویادآوری دانسته ومی فرماید : «کَلّا اِنَّهُ تَذکِرَه» قرآن موعظه واندرز است. همچنین قرآن کریم یکی از اهداف نبوّت پیامبران ویا به تعبیر دیگریکی از علل بعثت آنان، همان موضع تعلیم بشروتکمیل عقل ودانش ناقص او است واین حقیقت به عبارتهای مختلف درقرآن واحادیث وارد شده است .مثلاً قرآن کریم علت بعثت پیامبران را رفع اختلاف درمیان بشر می داند ومی فرماید: «فَبَعَثَ الله النبییّنَ مُبشِّرینَ ومُنذرینَ واَنزَلَ مَعَهُمُ الکتاِب بالَحّقِ لِیَحکَمَ بَینَ الناسِ فیما اختلفوا فیه...» خداوندپیغمبران را که بشارت دهنده وبیم دهنده هستند برانگیخت، وباآنان کتاب نازل نمود تادرمیان مردم درباره مسائلی که درآن اختلاف دارند داوری کند. ناگفته پیداست اختلاف نظرحاکی از نارسائی فکروکوتاهی دانش می باشد پیامبران درپرتووحی حقیقت هرموضوعی را که مردم ییرامون آن اختلاف دارند روشن می سازند. پیامبر عالیقدر اسلام ضمن روایتی تصریح می کند که هدف از بعثت تکمیل عقول بشراست واز این جهت است که باید عقل ودانش هرپیامبری از عقل ودانش امت وی بالاتر وبرتر باشد چنانکه می فرماید: ولابَعَثَ اللهُ نبیّاَ ولارسَولاً حَتی یَستَکمِلَ العَقلُ ویکونُ عقلُهُ اَفضَلَ مِن عُقولِ اُمَّتِه خداوندهیچ پیامبر ورسولی را برنیانگیخته جزاینکه خرد او کامل بوده عقل اوبالاتر از عقول امت وی بوده است. ودر برخی از روایات از نبوّت به عنوان معرفت یا پیمان فطری خداوند، موجود درنهاد بشر یاد شده است. باید گفت که درک نیازمندی بشر به نبوّت، همان اندازه روشن وفطری است که درک نیازمندی جهان به آفریدگار توانا ،دانا وحکیم .چنان که نیل به کمال مطلوب که ازتمایلات فطری انسان است بدون برخورداری از هدایت وحیانی- درکنار هدایت عقلانی- میسور نیست واین همه مقتضای فطرت وآفرینش انسان است. بدین جهت توحید ،نبوّت ومعاد ریشه در فطرت آدمی دارند. 4-3-1-4- انواع نبوّت باید گفت که موضوع نبوّت دوقسم است، عامّه وخاصّه، یک وقت روی سخن با کسانی است که اساساً منکر لزوم آمدن پیغمبر هستند، مانند براهمه که می می گویند عقل بشر برای اداره کردن امور کافی است. باید با دلیل ثابت کنیم که وجود پیغمبر لازم است ویک امر فطری است ویکوقت با کسانی طرف هستیم که قائل به لزوم پیغمبر هستند ولی به پغمبر ما معتقد نشده اند مانند یهود ونصاری وغیرآنها پس برای اثبات پغمبری پیامبر خودمان وخاتم بودن آن بزرگوار باید دلیل بیاوریم دراین صورت قسم اول را نبوّت عامّه می گویند وقسم دوم را نبوّت خاصّه نامیده اند. 4-2-1-4-1- اثبات نبوّت عامّه از نظرفلاسفه وحکما یکی از مطالبی که مسلّم است وحکما و فلاسفه گفته اندودلیل براثبات نبوّت عامّه آورده اندکه بشر احتیاج به پیغمبر دارد مدنی بالطبع بودن انسان است .حیوانات هریک به تنهائی احتیاجات خودرا رفع می نمایند واحتیاج به کمک یکدیگر ندارند بخلاف انسان که باید با هم مأنوس باشند ویکدیگر رامعاونت نمایند پس زندگانی انسان اجتماعی است وطبیعتاً تشکیل مدینه وشهر می دهد. خداوندحکیم برای تنظیم امور زندگانی نوع بشر از روز اول خلقت بشر را مکلّف نموده وقواعد را بمقتضای هر عصری به توسط انبیاء به آنها تعلیم کرده حتّی همان آدم اول را بی تکلیف نگذاشت وخود او را پیغمبر کردومکلّف ساخت وبعداز او پسرش شیث بود..؛ ودرنهایت حضرت خاتم ،حضرت محمد«ص» بود که مردم رابه راه راست هدایت وتعلیم می کرد. 4-3-1-4-2- نبوّت خاصّه همانطور که درنبوّت عامّه دربرابر براهمه که منکر اصل نبوّت می باشند محتاج به اقامه دلیل بوده ،در نبوّت خاصّه دربرابر یهود ونصاری که قائل به پیغمبری سایر پیغمبران مخصوصاً حضرت موسی وعیسی وسوای پیغمبر خاتم می باشند ما مسلمانان احتیاج به دلیل نیز داریم که اصطلاحاً نبوّت خاصّه است، یعنی اثبات رسالت پیغمبر ما سیّد انبیاء اشرف موجودات حضرت محمد«ص» که اکمل وافضل از همه پیغمبران گذشته است واز میان عرب درمکه مبعوث شده برتمام اهل عالم وپیغمبری بوجود مقدّس اوختم گردیده وتاقیامت پیغمبری دیگر نخواهد آمد واین مطلب از ضروریات واصول دین است. پس کسی که به انکار نبوّت آن حضرت کند پس کافر می باشد. 4-3-2- نبوّت وفطرت 4-3-2-1- نبوّت مکمّل فطرت درباره رابطه نبوّت با فطرت ،یا هدایت فطری وعقلی با هدایت وحیانی ،چند فرض قابل تصور است،که تنها برخی ازآنها درست است. این فرضها عبارتنداز: 1-نبوّت وفطرت در عرض یکدیگرند.«رابطه ناسازگاری» 2-نبوّت وفطرت درطول یکدیگرند وهریک درمقطعی از حیات بشری رسالت هدایت اورا برعهده دارد.«رابطه طولی به لحاظ زمان – مانعة الجمع» 3-نبوت وفطرت در طول یکدیگرند ونسبت آن دواز قبیل مانعة الخلو است. فرض اخیر به دو گونه قابل تصوّراست: الف- هدایت نبوّت متفرع برهدایت فطری ومکمل آن است. ب- عکس صورت فوق. از صور وفرضهای یاد شده، تنها بند«ب»از فرض سوم درست است. بعضی رابطه نبوّت وفطرت از قبیل رابطه طولی است نه عرضی واز قبیل مانعة الخلو است نه مانعة الجمع وهدایت فطری مقدّم برهدایت وحیانی است ،چنان که هدایت وحیانی مکمل هدایت فطری است. درسخنان پیشوایان دین براین مطلب تصریح وتاکید شده است. وکلام امام علی«ع» درنهج البلاغه از روشن ترین نمونه های آن است .امام علی«ع» دراین گفتار تجدید پیمان فطری وبرانگیختن ویادآوری فرد را از اهداف نبوّتهای الهی دانسته وگفته است: «لِیستأدوهم میثاق فطرته...ولِیثیروالهم دفائن العقول .» هدایت جویی انسان از طریق هدایت وحیانی ونبوی از راه هدایت جویی اوازهدایت فطری حاصل می- گردد بدین جهت قرآن درعین این که برای هدایت عموم بشر نازل شده است «هدی لِلناس»،تنها کسانی که ازهدایت فطری بهره برده وجامه تقوا برتن کرده اند، از هدایت قرآنی بهره مند می گردند.«هدیً لِلمتّقین». ضرورت نبوّت وشریعت را نیز هدایت فطری روشن می سازد. یعنی انسان درعین اینکه ازهدایت فطری برخوردار است، همین هدایت فطری نیازمندی اورا به هدایت وحیانی امری ضروری می شمارد؛چراکه خودفطرت از محدودیت قلمرو هدایت خود آگاه است. یعنی فطرت هم می داند که از اصول کلّی هدایت بشرآگاه است وهم می داند که نسبت به تفاصیل آنچه بشر در راستای هدایت به سعادت مطلوب نیازمند آن است آگاهی ندارد . از طرف دیگر به حکیمانه بودن آفرینش الهی هم باوردارد ودرک می کند که طبق اصل هدایت عمومی که ازمظاهر عامّ ربوبیّت الهی است. وبه فرموده قرآن که می فرماید: «رَبُّنا الذَّیِ أَعطی کُلَّ شیءٍ خَلقَهُ ثُمَّ هَدَی » پروردگار ماکسی است که به هرچیزی خلقت خاص اورا عطا فرموده است .بشر متناسب با دستگاه ویژه آفرینش خود،به هدایتی ویژه نیازمند است ،که فطرت وخرد تنها بخش ناچیزی ازآن راتامین می کند.دراین صورت مقتضای رحمت وحکمت خداوند این است که بشر را به هدایت دیگری ورای هدایت فطری مجهّزسازد وآن چیزی جز هدایت وحیانی نیست. این حقیقت که هدایت وحیانی مکمّل هدایت فطری وعقلانی است، از خود آیات قرآنی نیز برمی آید چنان که می فرماید: «إنَّا اوحَینا الَیکَ کَما اَوحَینا الی نُوحٍ والنَّبیینَ مِن بَعدِه ...رُسُلاً مُبشریِّنَ وَمُنذِرینَ لِئلّا یکونَ لِلناسِ عَلَی اللهِ حُجَّة بَعدَ الرُّسُلِ» همانگونه که برنوح وپیامبران پس از اووحی کردیم، برتو نیزوحی نمودیم ...پیامبرانی نوید دهنده وبیم دهنده تاپس ازارسال رسولان مردم را به خداوندحجّتی نباشد. هرگاه فطرت وعقل ازهرنظرپاسخگوی نیازهای هدایتی انسان بود، به فرض مبعوث نشدن پیامبران نیز حجّت بربشر تمام بود وراه عذر براوبسته می شد. البته با توجّه به این که بدون هدایت فطری وعقلی، راه اثبات هدایت وحیانی به کلی مسدود می گردد. 4-3-2-2-هماهنگی فطرت وشریعت از مطالب پیشین چنین برمی آید که بذرشریعت در سرزمین مستعد فطرت افشانده شده ودرپرتو این دو سرمایه اوّلی وثانوی هدایت ،درخت وجود انسان بارور می گردد وآدمی کلمه طیّبه ای می گردد که چون درختی پاکیزه وبارآور، ریشه هایی ثابت واستوار، درسرزمین ایمان وتقوا وشاخه هایی برافراشته درآسمان کمال وسعادت دارد ومیوه های شیرین کمال وفضیلت را به جامعه بشری عرضه می کند.بنابراین هدایت فطری، مدخل هدایت تشریعی وفطرت بسترنبوّت است. بدون وجود چنین مدخل وبستری نبوّت وشریعت وحیانی نمی توانست کامیاب گردد وسلسله جلیله پاکان وصالحان را پدید آورد وکاروان بشریت را در مسیر رشد وتعالی ایده آل هدایت ورهبری کند. سرمایه های فطری وتکوینی هدایت دردوسطح تنظیم شده است که می توان آن دورا سطح خودآگاه وناخودآگاه فطرت نامید.در سطح خودآگاه، بدیهیات عقلی وتمایلات عالی روحی وروانی انسان قرار دارند که با معرفت وبصیرت تفصیلی وآشکارهمراهند. این بخش از هدایت فطری، همان است که برای نبوّت وشریعت وحیانی بستر سازی می کند وضرورت آن را باز می نماید.بخش دیگر، سرمایه های فطری هدایت که سطح ناخودآگاه روح وذهن انسان را تشکیل می دهند،این سطح از هدایت فطری، درحدبالقوّه است ونقش نبوّت ووحی دراین باره به فعلیّت رساندن آنهاست واین امر ازطریق معارف ،احکام ومجموعه ای از بایدها ونبایدهای وحیانی تحقق می پذیرد . رسالت هدایتهای الهی درشکوفا شدن استعدادها وبه فعلیّت رسیدن قابلیت های والاوبرین انسان عبارت از نشان دادن مقصد وراه ودادن امید وبیم وحمایت وستایش پاکان ونکوهش ناپاکان ومخالفت با آنان. بدیهی است زمانی هدایت تشریعی می تواندراهگشای حیات معنوی ورشد یابنده بشرباشد که با هدایت تکوینی اوهماهنگ باشد. حال آیا واقعیت نیزاین گونه بوده است ونبوّت وشریعت های آسمانی هماهنگ با فطرت بوده اندونظام تشریعی با نظام تکوینی تطابق کامل داشته است یا نه؟ پاسخ پرسش مزبور مثبت است و عقل ووحی برآن دلالت می کنند، یکی از روشن ترین دلایل این هماهنگی آیه فطرت است. 4-3-2-3- فطرت رمزجامعیت وجاودانگی شریعت رمزجامعیّت وجاودانگی شریعت وحیانی بافرض هماهنگی شریعت با فطرت را این چنین می توان فهمیدکه:اولاً دین وشریعت الهی پاسخگوی همه نیازهای اصیل وفطری انسان خواهدبود.ثانیاً چون نیازهای اصیل وفطری انسان ثابت وپایدارند شریعت الهی نیزاستواروپایدار خواهدبود. شرایع آسمانی،بدون استثناءاز ویژگی جامعیّت برخورداربوده اند .یعنی احکام وبرنامه های آنها دریکی از ابعاد وجودیشان خلاصه نمی شده است، بلکه به همه ابعاد وجودی انسان نظرداشته اند. هم عقلانیّت اورا مورد توجه قرار داده اند، هم عواطف واحساسات وهم تمایلات وغرایز اورا، هم به حیات مادّی اونظر کرده اند وهم به حیات معنوی او. جاودانگی قوانین دینی نیزبراساس فطرت تفسیر روشنی دارد؛ چراکه فطرت الهی درحیات بشر سنّتی ثابت وپایدار دارد«ولَن تَجد لِسُنَّهِ الله تَحویلا» درخواسته ها وتمایلات فطری دگرگونی های زمان ومکان وویژگیهای فردی تاثیری ندارد.بدین جهت سنّت ونظام دینی درعین این که تحولات ودگرگونی های زمانی ومکانی وویژگی های فردی هماهنگ است. وازآنجایی که محورومبنای آن را فطرت ثابت وتبدیل ناپذیر انسان تشکیل می دهد می تواند رنگ وبوی ابدیّت وجاودانگی نیز داشته باشد. 4-3-3- فلسفه بعثت نبوّت متکلمان ،فیلسوفان، ودیگراندیشمندان مسلمان، از راه های گوناگون به تبیین اهداف بعثت پرداخته اند. برخی از آنان باپای فشاری برموضوعات اَُخروی ورستگاری ابدی از برنامه ریزی دین برای دنیا غفلت ورزیده وگروهی دیگر برهان اصلی نبوّت را برنیاز بشر به زندگی اجتماعی استوار ساخته وزندگی جاوید پس ازمرگ را نایده گرفته اند. در این میان، کم نبوده اند اندیشمندانی که با بهره گیری ازآیات وروایات، دنیا وآخرت را درهم تنیده انگاشته وقلمرو ونبوّت را تنها به یکی ازآن دو منحصر نساخته اند. 4-3-3-1- نمایاندن راه رستگاری آدمی به گونه ای فطری درپی سعادت خویش است وچرخ زندگی اش به گِرد محور کمال خواهی می- گردد از سوی دیگر، ابزاری که برای شناخت دراختیاراوقرار گرفته است، درپی ریزی برنامه ای همه جانبه برای زندگی این جهانی نیز ناکار آمده است، تاچه رسد به این که بتواند زندگی آن جهانی اورا باز نماید. از این رو، توجّه به حکمت الهی ما را به منبعی دیگراز معرفت رهنمون می گردد که منابع دینی آن را با نام «وحی» یاد کرده اند. پیامبران الهی با برخورداری ازاین موهبت ویژه هدایت آدمیان را بعهده گرفتند،در راه رستگاری وخوشبختی را به آنان نشان دادند وبااشاره به پاداش وعقاب اُخروی،راه رسیدن به این مقصود را هموار ساختند. 4-3-3-2- غفلت زدایی وبیدادگری پیامبران الهی درکنارمعارفی که به آدمیان می آموزند، درپاره ای از امورهمچون خداشناسی، تنها آنان را به فطرت وخردشان فرا می خوانندوجزیادآوری، کاری دیگر نمی کنند .ازاین رو قرآن کریم انبیا را گاه «معلم» وگاه«مُذَکّر»می خواند. چنان که یادآور شدیم، هدف نهایی وبنیادین پیامبران آن است که آدمی را از بندگی شیطان برهانند وبه پرستش خدا بکشانند .لِیخرِجَ عِبادَهُ مِن عِبادَهِ الاَوثانِ الَی عِبادَتٍه. هدف اصلی پیامبران این است که انسان را به پاسخ گویی به ندای عقل وفطرت فراخوانند واز او بخواهند پیمان فراموش شده الهی را به یاد آورد. 4-3-3-2-1- بازخواست پیمان فطری «فطرت» درلغت به معنای آفرینش است وآن چه از آغاز در سرشت انسان نهاده شده آدمی با آن زاده می- شود ،«امری فطری»نام می گیرد. قرآن کریم ،دین را یکی از فطریات انسان می داند ومردمان را به پاسخگویی به این نیاز درونی می خواند. امّا ازآنجا که آدمی ،موجودی مختار است واز عنصر «انتخاب» سود می برد، این گرایش فطری- برخلاف غرایز طبیعی وحیوانی- به خودی خود شکوفا نمی گردد وبسیار مورد غفلت قرار می گیرد.ازاین رو، پیامبران همواره این پیمان فطری را به یاد انسان ها می آورند وازآنان می خواهند تا حق آن عهد ومیثاق را بگزارند وبه ندای دورنی خویش گوش بسپارند. 4-3-3-2-2-یادآوری نعمت های الهی یکی دیگر از کارهای پیامبران، یادآور نعمت های الهی است؛نعمت هایی که اگرنیک درآنها بنگریم،سرتعظیم دربرابرآفریدگار فرو می آوریم. وبرای سپاس از اوجز درراهی که وی می پسندد،به کارشان نمی گیریم. پیامبران همواره برای حقیقت پای می فشارند که سپاس گزاری ازآفریدگار آدمی را به خداشناسی فرا می خواند وبا این همه نعمت راهی برای عذروبهانه برجای نمی ماند. 4-3-3-2-3- هموار ساختن راه تفکر حضرت علی«ع»فرآورده های عقل را به گنجینه ای همانند می کند که درزیر خاک مدفون است وچه بسا در گنج ،خود، از وجود آن ،غافل است. پیامبران این خاک ها را کنار می زنند و « دفائن العقول»را آشکار می سازند.یعنی پیامبران در درجه نخست پرده ازچهره عقل برمی گیرند وآدمیان را به استفاده از این موهبت الهی فرا می خوانند. از نظر امیر مؤمنان یکی از ویژگیهای دوران جاهلیت این است که مردم عقل خود را درباره خدا به کار نمی گیرند:وَلا عَنِ اللهِ یَعقلَونَ . همین حقیقت درحدیث امام کاظم «ع» محور بنیادین دعوت پیامبران به شمار آمده است. 4-3-3-3- پشتیبانی از فضایل اخلاقی قرآن کریم دربیان فلسفه بعثت ،همواره «تزکیه»رابا«تعلیم»همراه می سازد وبا مقدّم داشتن آن، اهمیت پرورش معنوی واخلاقی رادوچندان می کند. پیامبراکرم«ص» نیزدرحدیث مشهور بُعَثت لِاُتَمّمَ مَکارِمَ الاخلاقِ یکی از هدف های اصلی بعثت را به کمال رساندن فضایل اخلاقی می داند. علی«ع» همین یکی از هدفهای همه پیامبران، بلکه مقصود ازآفرینش می- شمارد. رسول اکرم «ص» که به تایید الهی همه خوی های پسندیده را درخود گردآورده بود، اصلاح وضعیت اخلاقی ومعنوی جامعه جاهلی را درسرلوحه اهداف خویش قرار داد. 4-3-3-4- برقراری عدالت اجتماعی از دیدگاه قرآن کریم یکی ازاهداف پیامبران این است که هنگام اختلاف- که جامعه انسانی گریزی ازآن ندارد - میان مردم داوری کنند وقسط و عدالت را برقرار سازند .پیامبران به موعظه ونظارت بسنده نمی- کردند بلکه اگرتوان می یافتند ،خود دست به تشکیل حکومت می زدند. امام علی«ع» با اشاره به اوضاع آشفته زمان جاهلیّت، تشکیل حکومت اسلامی را در سایه بعثت پیامبر گرامی اسلام«ص» یکی از نعمت های بزرگ الهی می شمارد. با این همه- چنان که بیان شد- هدف پیامبران ،تعلیم وتزکیه معنوی ونمایاندن راه رستگاری است وتشکیل حکومت دینی زمینه ساز دست یابی به این هدف است. 4-3-4- لزوم نبوّت از نظر رهبری فطری دانشمندان «عقاید ومذاهب » لزوم بعثت پیامبران رادرتامین سعادت بشر،از طرق گوناگونی ثابت کرده اند. دراین بخش یکی از آن طرق،که همان رهبری صحیح و عملی فطری وتعدیل غرائز است مورد بررسی وتجزیه و تحلیل قرار می گیرد. سالمترین زندگی آن است که براساس فطرت وخواسته های باطنی انسان استوار گردد،وهمه خواسته های درونی وتمنّیات طبیعی او به طرز صحیحی ارضاء شوند، زیرا زندگی برخلاف مسیر فطرت بسان شنا برخلاف مسیرآب رودخانه است، که در اندک زمانی شناور را خسته وناتوان کرده ،او را درآستانه مرگ ونابودی قرار می دهد. علاقه به تمام فضائل اخلاقی وسجایای انسانی باوجود ما خمیر شده است ومیل به خوبیها وانزجار از بدیها درما ریشه فطری دارد، وهیچ فردی امین بودن را بد، وخائن بودن را خوب نمی داند؛راستگوئی با قلم آفرینش برصفحه فطرت هرانسانی نوشته شده وکودک جز راستگوئی چیزی بلد نیست پاکدامنی وعفّت جزوخمیره انسانی می باشد ،حتی زنان آلوده درنخستین برخورد، کوشش می کنند خود را عفیف وپاکدامن قلمداد نمایند. بشر تمام این معلومات فطری رادردبستان آفرینش آموخته، ودستگاه آفرینش همه این کمالات را درنهادهای هربشری به ودیعت نهاده است. 4-3-4-1- امور فطری به رهبری نیازمند است. اگرچه اصل مسئله خداجوئی، اصول فضایل اخلاقی مانند عدالت ،امانت ،عفّت وحریّت و... ،از امور فطری وطبیعی است ،ولی هرگز صفات وخصوصیات خداویا کم وکیف فضائل اخلاقی ویا رذائل نفسانی فطری نمی باشند،وبطور مسلّم انسان هرچه هم دانشمند ونابغه باشد، دراین مسائل دچار اشتباه شده وچون حقیقت را نمی بیند ره افسانه می زند. این همان حس خداجوئی است که درانسان، براثر عدم رهبری صحیح به صورتهای زننده درآمده تاجائی که گروههائی او را درچهره بت وسنگ وچوب پرستش می کنند. حریّت وآزادی در سرشت انسان به ودیعت نهاده شده است ولی امروز آنچنان از این مسئله فطری،سوء استفاده می کنند که بسیاری ازهرزگیها وبی بندوباریها بنام حریّت وآزادی انجام می گیرد واین عامل فطری به جای اینکه بطرز صحیحی تفسیر شود، به «آزادی هوس»تفسیرمی شود. از مطالب بالا نتیجه گرفته می شود که:بسیاری از مسائل که درزندگی انسان، اساس حیات او می باشند ریشه فطری دارند، وبهره برداری صحیح ازآنها به رهبری صحیحی نیازمند است، یک رهبری آسمانی وصد درصد صحیح . 4-3-4-2- لزوم نبوت فطری از نظر وضع قوانین تکامل انسان از طریق قوانین آسمانی موارد ذیل می باشد: 4-3-4-2-1-انسان خواهان زندگی دستجمعی است. برچیده شدن فردی انسان ها دربیابانها وبیغوله ها وجنگلها وشکاف کوهها،وگسترش زندگی دستجمعی حاکی ازآن است که بشرخواهان زندگی دستجمعی است تا درپرتو معاونت وهمکاری بتواند بربسیاری از مشکلات پیروز گردد، وموانعی را که برسر راه زندگی سعادتمند او قرار گرفته است از میان بردارد. 4-3-4-2-2-انسان یک موجود مرزنشناس است هرفردی از انسان غریزه «حبّ ذات»و«خویشتن خواهی» دارد واین راه هیچ حدومرزی را نمی شناسد وهمه چیز را برای خود وازآن خود می داندواگرروزی به همکاری تن می دهد ودربرابرمقررات سنگین اجتماعی تسلیم می گردد، روی این اصل است که نیل به سعادت وخوشبختی را بدون آن ممکن نمی بیند زیرا می- داند که دیگران دربرابر اراده او بدون قید وشرط تسلیم نمی گردند، وبه هیمن جهت ناچار می گردد که حقوق دیگران را محترم شمارد وبه نوعدوستی تظاهر نماید. اینجاست که لزوم بعثت پیامبران از نظرقانونگذاری که اساس سوق جامعه انسانی به سوی کمال است روشن می گردد، زیرا چیزی که انسان را ازنظام جنگل ومحیط درندگان جدا می سازد، رعایت حقوق انسانها وافراد است وپایه رعایت حقوق، وجود قوانینی است که روشنگر راه انسان باشدو این قوانین درصورتی مفید واقع می شود که شرایط فوق را داشته باشد واین شرایط جز درقوانین الهی که به وسیله پیامبران الهی ابلاغ می گردند، درجای دیگروجود ندارد،از این جهت خداوند که خواهان تکامل وپیشرفت انسان است باید برای ابلاغ فرمانها ودستورهای خود، انسانهائی را به عنوان پیامبران اعزام بدارد ودرغیراینصورت انسان از رسیدن به کمال مطلوب باز می ماند 4-3-4-3- لزوم نبوّت فطری از نظر تعلیم وتربیت هیچ فرد منصفی هرچه هم با نظر سطحی به جهان آفرینش بنگرد،نمی تواند باورکندکه هستی بی هدف بوده، وآفریدگار بزرگ ،جهان آفرینش را بدون هدف پدید آورده است، زیرا خداوند جهان«حکیم» است وشخص حکیم هرگز کارلغو وبیهوده انجام نمی دهد.نظام وپیوستگی جهان آفرینش، وهماهنگی همه موجودات جهان با یکدیگر، حاکی ازیک هدف مشخص ومعین در اصل آفرینش می باشد، وشاید تردیدی نکنیم که غرض از خلقت این است که هرپدیده ای از گیاه وجاندار وخصوصاً انسان به کمال شایسته خود برسد. چراغ عقل وخرد هرچند بخشی از نقائص رابرطرف می کند، وافق زندگی رادریک محدوده خاصی برای بشرروشن می سازد ولی هرگز نمی تواند تمام کسریهائی را که ازناحیه کمبود غرائز متوجه انسان می گردد، جبران کند.زیرا بشر درافکار وعقاید خود، مصون از خطا نیست ودربسیاری از موضوعات مرئی ونامرئی دچار اشتباه وخطا می گردد،وهرروزدر مسائل زندگی وامور مربوط به علوم، فرضیه ای جایگزین فرضیه دیگر شده وافکار تازه تری به محافل علمی عرصه می شود، ازاین نظر معلومات ودانش های بشری درمسائلی که پایه سعادت واساس تکامل روحی او را تشکیل می دهند مورد اعتماد نیست. ولی وحی آسمانی که یگانه مصدر ومنبع علوم پیامبران به شمارمی رود یک علم خطاناپذیر است زیرا ادراکی است مرموز وپیراسته از هرنوع اشتباه. وتعلیماتی که براساس چنین ادراک استوارگردد، به طور مسلّم مورد وثوق واعتماد بوده وراهنمای واقعی بشربه سوی سعادت خواهد بود. هرگاه برخی از نوابغ جهان مانند سقراط وافلاطون وارسطو...، ازطریق فکرونظر،راهی بخدا پیدا کرده وبدون الهام از مکتب پیامبران به شاهراه توحید رسیده اند نمی تواند مقیاس قضاوت وداوری درمساله لزوم بعثت باشد زیرا ملاک دراین مساله نوع مردم هستند نه افراد استثنائی گذشته از این، خرد نوابغ به اصل وجود خداپی می برد وامّا،درمورد صفات خداوآنچه که شایسته ذات اوست وآنچه که باید از آن پیراسته گردد، نمی توانند به صورت کامل به آن دست یابند. وهمچنین فروغ هدایت پیامبران آسمانی مخصوص به زمان ومکان خاص نیست بلکه از روزی که بشر درروی زمین گام نهاده وعقل وشعور پیدا کرده، وقابل تکلیف وکسب فیض ازمقام سفیران الهی گردیده است ،آموزگاران وحی ورجال آسمانی برای هدایت وراهنمائی اوگماشته شده اند.ازاین جهت هیچ بعید نیست که حتی ایمان وخداشناسی این گروه ازنوابغ درپرتوتعالیم پیامبران پیش بوده است که شعاع آن تاسرزمین یونان گسترش پیدا کرده وفروغش پرتوافکن بوده است. 4-3-5 -بیان اقوالی از فلاسفه ومتکلمین اسلامی دراثبات باور فطری نبوّت 4-2-5-1- ابوعلی سینا: نخستین کسی که مسئله لزوم باور فطری نبوّت را بیان کرد ابوعلی سینا بود که درکتاب شفاء«قسمت الهیّات» با عبارتی کوتاه به این مسئله اشاره کرده است:«نیازبشربه نبوّت درحفظ نوع خود وتحصیل کمالات وجودی ازروئیدن موی مژه ها واز گودی کف پا ویا چیزهای دیگر که دربقای زندگی او ضروری نیست، قطعاً بیشتراست، دراین صورت چگونه ممکن است عنایات الهی ایجاب کند که این وسایل غیرضروری را دراختیار اوبگذارد ولی بعثت پیامبران را که برای او یک امرحیاتی است نادیده بگیرد. » 4-3-5-2- سهروردی : شیخ اشراق شهاب الدین یحیی سهروردی درباب ضرورت باور فطری نبوّت می گوید:«خداوند متعال انسان را آفرید وازدیگر حیوانات متمایز ساخت وافراد انسان را درصناعات بدنی به یکدیگر نیازمند گردانید.زیرا اگرفردی می خواست همه ی کارهایی را که دراین عالم ضروری است، به تنهایی انجام دهد، امکانپذیر نبود؛ زیرا حوایج انسان بیش ازآن است که یک نفر به تنهایی از عهده برآورده ساختنش برآید. لذا انسان باید با کمک ومعاونت ومشارکت هم نوعش، کارها را سامان دهد ونظاممندگرداند؛پس ضرورت ایجاب می کند، کسی باشد که این قوانین عادلانه را وضع کند وبین مردم اجرا گرداند.پس ضرورت ایجاب می کند، نبی وولی از جنس مردم باشد، تا این سنّت و قوانین رابیاورد میان خلق بگستراندوظلم وجور ونادرستی رامحو کند وراه ورسم زندگی را به مردم بیاموزد. پس نیاز به وجود چنین شخصی، بیش از انسان به چشم وموودست وزبان وسایر نعمت های آفرینش است که برای انسان مفید است ومنافع دارد. 4-3-5-3- ملاصدرا: صدرالدین محمد ابراهیم شیرازی، معروف به ملاصدرا درباب ضرورت باور فطری نبوّت، نظری شبیه به سهروردی دارد ومی گوید:«انسان دروجود وبقای خویش نمی تواند به ذات خود اکتفاکندواز دیگران بی- نیاز باشد، زیرا نوع انسانی دریک فردخاص منحصر نمی شود؛ برخلاف مجردات که هرنوع آنها دریک فردمنحصر است. بنابراین تنها راه زندگی انسان دردنیا، تمدّن واجتماع وتعاون است وبقای اوبه تنهایی ممکن نیست. لذا از نوع او افراد متعدد پدید آمد وبلاد گوناگون تشکیل شده افراد درمعاملات وسایر روابط، به قانونی نیازمند شدند که مرجع آنها باشد وبینشان به عدل وداد حکم کند . این قانون ضروری را شریعت گویند وبه ناچار به شارع وواضعی نیازمنداست که برای انتظام معیشت زندگانی بشر، راه وروشی را اختیار کند وسنّت وطریقی را به آنان بیاموزد که به خدای خویش برسند وبه قرب اونائل گردند، واین شارع وواضع شریعت همان پیامبران الهی هستند که از نوع انسان می باشند، که از طرف خداوند برای وضع این قوانین الهی مبعوث شدند. 4-3-5-4-دیدگاه متکلمان اسلامی دراثبات ضرورت باور فطری نبوّت، متکلمان اسلامی براساس اصل حُسن وقُبح عقلی وقاعده لطف، به اثبات ضرورت نبوّت پرداخته اند.آنان می گویند:بعثت انبیاء به جهت بیان زشتی وزیبایی افعال واحوال قیامت، لطف است ولطف ( احسانی که بندگان را، با حفظ اختیار، به طاعت خدا نزدیک وازمعصیت او دور می سازد) حسن عقلی دارد وآنچه عقلاً حسن ونیکو باشد، برخدا واجب است. استاد مصباح درکتاب راهنماشناسی، برای اثبات ضرورت بعثت نبوّت،ازبرهانی استفاده می کند که ازسه مقدمه تشکیل شده است: 1- هدف آفرینش انسان ،تکامل اختیاری است. 2-تکامل اختیاری انسان،درگروافعال اختیاری است. 3-شناخت های عقلی وحسّی انسان برای تشخیص راه کمال وسعادت کافی نیست. پس خداوند می بایست راه دیگری غیر ازحس وعقل را برای رساندن انسان به کمال نشان دهد. نتیجه بحث انسان فطرتاً از قانونی که صدردصد عادلانه باشد پشتیبانی می کند، انسان عاشق حکومتی است که برخاسته از قشرخاصی نباشد، انسان مایل به رهبری است که هیچگونه خودخواهی وامتیاز طلبی دراونباشدودرزندگی با ساده ترین وضع زندگی کند،یکرنگی وسادگی وصداقت وحسن سابقه وعدالت خواهی از خواسته های طبیعی هرانسان است وطبق شواهد تاریخی نمونه بارز این نوع حکومت ورهبر تنها شخص انبیاءونظام عادلانه آن بزرگواران وکسانیکه به آنها از نظر مکتبی نزدیکترند دیده شده است وپاسخ مثبت دادن به این خواسته طبیعی جزدر پرتوخط انبیاء محقّق نمی شود ودلیل آن این سیستمهای حکومتی واین رهبران جنایتکاری است که درطول تاریخ خون ضعیفان رامی مکند واین همه حقوقدان وسیاستمدار، دردی از دل محرومان برنداشته اندوهمچنان ظلم وستم درسطح وسیعی وجوددارد. همچنین شیعه معتقد است که خداوندبشر را بیهوده نیافرید؛ بلکه به منظوررسیدن به کمال مادی ومعنوی، بشررا به مدرسه دنیا آورده وبرای یافتن راه سعادت وکمال نیازمند به راهنمائی است که به وسیله نیروی گیرنده فوق العاده امواج حقایق ومعارف را ازماوراء الطبیعه به عنوان وحی والهام گرفته، با مِتدخاصّی که ویژه مکتب انبیاء است افراد بشر را به کمال علمی که هدف اصلی آفرینش است رهبری نماید. ودرپایان باید گفت که انسان به طورغریزی وفطری، احساس می کند که درزندگی، در مسیر رشدوتکامل وتعالی خود،به یک سلسله احکام وتعالیم وقوانین برتر نیازمند است تادرپرتورعایت آنها، خواسته ها ونیازهای زندگی فردی واجتماعی وی تامین گردد، تازمنیه رشدوبه فعلیّت رسیدن همه گونه استعدادهای نهفته در نهاد او فراهم آید«این مسأله امریست فطری» از این رواست که «رسول »،«مُذکَّر»نیزخوانده شده است «فَذَکِّر اِنّما انتَ مُذِکِّرُ» «تذکّر شان ده، وبه یادشان آور چرا که تو یاد آورکننده ای» پیامبران مأمورندتا افراد بشررا به همان خواسته وچهارچوب کلی ای که بشر بطور غریزی وفطری نسبت بدان احساس نیاز کرده وبدان گرایش دارد فراخوانند. -605790-852170 نام سوره شماره آيه صفحه1- أَفيِ اللهِ شَكٌّ فَاطِرَ السَّمَواتِ وَ الارضِ . ابراهيم 102- فَاقِم وَجهَكَ لِلّدينِ حَنيفًا ، فِطرَتَ اللهِ التي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيهَا ، لَا تَبديلَ لِخَلقِ اللهِ ، ذَلِكَالدِّينُ القَيّمُ وَلكِنّ َأكثَرَ النّاسِ لَا يَعلَمونَ. روم 303- فَطَرَهُنَّ....... انبياء 564- فاطِرِ السّمواتِ وَ الاَرضِ . انعام 145- إذالسّماءُ اِنفَطَرَت . انفطار 16- مُنفَطِرٌ بهِ . مزمل 187- حُنَفاءَ لِلّهِ غَيرَ مُشرِكينَ بِه . حج 318- و إِن مِّن شَي ءٍإِلّا يُسَبّحُ بِحَمدِه وَلكِن لَّا تفقهونَ تَسبيحَهُم . ا سراء 449- إِانَّمَا أَ مرُهُ إِ ذآأَارَادَ شَيئًا أَان يَقُول لَهُ كُن فَيَكُونُ . يس 8210 – يا ايّها النّاس أََََنتم الفُقَراء الي الله هو الغني الحَميد . فاطر 1611 – وَ لَيِن سَأَلتَهُم مَّن خَلَقَ السَّمواتِ وَ الارضَ ليقولنَّ اللهُ . لقمان 2512- صِبغَة اللهِ و مَن أَحسَنُ مِنَ اللِه صبغةً . بقره 13813- حُتفاء للهِ غَيَر مُشركينَ به . حج 3114- ما كانَ إبراهيمُ يهودياً و لا نصَرا نيّاً ولكن كانَ حنيفاً مُسلماً . آل عمران 6715- فَإذا رَكِبوا في الفُلكِ دعوُ اللهَ مُخلصينَ لهُ الدّينَ فلمّا نحبّهُم الي البرِِّ اذا هم يشركونَ . عنكبوت 6516- و ما بِكُم مِن نعمةٍ فَمِنَ اللِه ثُمَّ اذا مَسّكُمُ الضّرُ فاليهِ تَجئرونَ . نحل 5317- لا يُحيطونَ بِشَيء من علمه . بقره 25518- الا يَعلمُ منَ خَلَقَ و هو اللطيفُ الخبيرُ . ملك 1419- و الّذينَ جاهدوا فيفا لَنهد يّنَهُم سُبلَنا . عنكبوت 6920- سَنريهم آياتِنا في آلافاقِ و في اَنفُسِهِم حتّي يتبيّنَ لَهم انّه الحقُ ، أَوَلَم يَكفِ بربّكَ انّهُعلي كلّ شي ء شهيدٌ . فُصّلت 5321- و أقيموا وجوهكم عِندَ كُلِّ مسجدٍ و ادعوهُ مُخلصينَ لهُ الدّينَ كَمَا بدأَ كُم تعودونَ . اعراب 2922- و أَنَّ إلي ربّكَ المُنتهی . نجم 4223- إِلَّا الذِي فطر ني فَإنَّهُ سَيَهدين . زخرف 2724- لا أُاقسِمُ بيوم القيامة– و لا أُقسِمُ بالنفس اللوّامة– أَايَحسبُ الانسانُ أَن لَن نجمعَ عظامَهُ قيامت 1-325- فَذَكّر انّما أَانتَ مُذَكّرٌ . غاشيه 2126- كلّا إِنّهُ تذكِرَة.ٌ مدثر 5427- فَبَعَثَ اللُّهُ النبیِّن مبشّرينَ و مُنذرينَ و أَنزلَ مَعَهمُ الكتابَ بالحقِ ليحكمَ بينَ الناسِ فيمااختلفوا فيه ............. بقره 21328- ربّنا الّذي أَعطي كلَّ شَي ءٍ خلقهُ ثُمَّ هُدي . طه 0 529- انّاأوحينا إليكَ كما أوحينا الي نوحٍ و النبيّنَ مِن بَعده ...... رُسلا ً مُبَشّرينََ و مُنذِرينَ لئلّا يكونَ للناسِ علي اللهِ حُجّةُ بعدَ الُرسلِ . نساء 165-163 00 نام سوره شماره آيه صفحه1- أَفيِ اللهِ شَكٌّ فَاطِرَ السَّمَواتِ وَ الارضِ . ابراهيم 102- فَاقِم وَجهَكَ لِلّدينِ حَنيفًا ، فِطرَتَ اللهِ التي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيهَا ، لَا تَبديلَ لِخَلقِ اللهِ ، ذَلِكَالدِّينُ القَيّمُ وَلكِنّ َأكثَرَ النّاسِ لَا يَعلَمونَ. روم 303- فَطَرَهُنَّ....... انبياء 564- فاطِرِ السّمواتِ وَ الاَرضِ . انعام 145- إذالسّماءُ اِنفَطَرَت . انفطار 16- مُنفَطِرٌ بهِ . مزمل 187- حُنَفاءَ لِلّهِ غَيرَ مُشرِكينَ بِه . حج 318- و إِن مِّن شَي ءٍإِلّا يُسَبّحُ بِحَمدِه وَلكِن لَّا تفقهونَ تَسبيحَهُم . ا سراء 449- إِانَّمَا أَ مرُهُ إِ ذآأَارَادَ شَيئًا أَان يَقُول لَهُ كُن فَيَكُونُ . يس 8210 – يا ايّها النّاس أََََنتم الفُقَراء الي الله هو الغني الحَميد . فاطر 1611 – وَ لَيِن سَأَلتَهُم مَّن خَلَقَ السَّمواتِ وَ الارضَ ليقولنَّ اللهُ . لقمان 2512- صِبغَة اللهِ و مَن أَحسَنُ مِنَ اللِه صبغةً . بقره 13813- حُتفاء للهِ غَيَر مُشركينَ به . حج 3114- ما كانَ إبراهيمُ يهودياً و لا نصَرا نيّاً ولكن كانَ حنيفاً مُسلماً . آل عمران 6715- فَإذا رَكِبوا في الفُلكِ دعوُ اللهَ مُخلصينَ لهُ الدّينَ فلمّا نحبّهُم الي البرِِّ اذا هم يشركونَ . عنكبوت 6516- و ما بِكُم مِن نعمةٍ فَمِنَ اللِه ثُمَّ اذا مَسّكُمُ الضّرُ فاليهِ تَجئرونَ . نحل 5317- لا يُحيطونَ بِشَيء من علمه . بقره 25518- الا يَعلمُ منَ خَلَقَ و هو اللطيفُ الخبيرُ . ملك 1419- و الّذينَ جاهدوا فيفا لَنهد يّنَهُم سُبلَنا . عنكبوت 6920- سَنريهم آياتِنا في آلافاقِ و في اَنفُسِهِم حتّي يتبيّنَ لَهم انّه الحقُ ، أَوَلَم يَكفِ بربّكَ انّهُعلي كلّ شي ء شهيدٌ . فُصّلت 5321- و أقيموا وجوهكم عِندَ كُلِّ مسجدٍ و ادعوهُ مُخلصينَ لهُ الدّينَ كَمَا بدأَ كُم تعودونَ . اعراب 2922- و أَنَّ إلي ربّكَ المُنتهی . نجم 4223- إِلَّا الذِي فطر ني فَإنَّهُ سَيَهدين . زخرف 2724- لا أُاقسِمُ بيوم القيامة– و لا أُقسِمُ بالنفس اللوّامة– أَايَحسبُ الانسانُ أَن لَن نجمعَ عظامَهُ قيامت 1-325- فَذَكّر انّما أَانتَ مُذَكّرٌ . غاشيه 2126- كلّا إِنّهُ تذكِرَة.ٌ مدثر 5427- فَبَعَثَ اللُّهُ النبیِّن مبشّرينَ و مُنذرينَ و أَنزلَ مَعَهمُ الكتابَ بالحقِ ليحكمَ بينَ الناسِ فيمااختلفوا فيه ............. بقره 21328- ربّنا الّذي أَعطي كلَّ شَي ءٍ خلقهُ ثُمَّ هُدي . طه 0 529- انّاأوحينا إليكَ كما أوحينا الي نوحٍ و النبيّنَ مِن بَعده ...... رُسلا ً مُبَشّرينََ و مُنذِرينَ لئلّا يكونَ للناسِ علي اللهِ حُجّةُ بعدَ الُرسلِ . نساء 165-163 فهرست منابع ومآخذ: قرآن کریم . آمدی،عبدالواحد بن محمد،غررالحکم،ج2،تهران،مفید،1362 . ابن سینا ،حسین ،الاشارات والتنبیهات ،باشرح خواجه نصیر طوسی ،3ج،چاپ2،ج1،دفتر نشرکتاب،1403ه ق. ----------،الهیات شفاء،قم،حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی مرکز انتشارات ،1379. ---------،نجاة،تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیره،انتشارات دارالجمیل،1412 ه ق. ابن خلدون ،کلیّات عقاید ،تهران ،قلم ،1357. ابن منظور ،لسان العرب ،بیروت،دارالاحیاء التراث العربی،18 جلد، 1408 ه ق. امام علی «ع»،نهج البلاغه ،ترجمه محمد دشتی ،چاپ پنجم ،قم،مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیر المومنین«ع»،1381. امام خمینی ،روح الله،چهل حدیث،تهران،مؤسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی،1378. برنجکار،رضا ،معرفت فطری خدا،تهران ،مؤسسه نبأ،چ1 ،1374. پور داوود،ابراهیم ،فرهنگ ایران وباستان «بخش نخست»،تهران،انتشارات انجمن ایران شناسی، 1326. -----------،یادداشت های گاتاها«سروده های زرتشت»،تهران،دانشگاه تهران،1354. ----------،یشت ها،ج2،تهران،دانشگاه تهران،1356. پیترسون،مایکل تاد،عقل واعتقاد دینی،ترجمه احمد نراقی،تهران ،طرح نو،1376. تفتازانی،مسعودبن عمر،شرح المقاصد،6 جلد،تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیره،بیروت،عالم الکتب،ج4، 1409ه ق. جوادی آملی،عبدالله،تبیین براهین اثبات خدا،قم ،مرکزنشراسراء،بی تا. -------------، فطرت درقرآن ،قم،نشراسراء،1378. -------------،مبدأ ومعاد،تهران،الزهراء،1363. حداد عادل ،غلامعلی،مقدمه صدگفتار،تهران،مرکزنشردانشگاهی،1367. حلّی جمال الدین،کشف المرا فی شرح تجرید الاعتقاد،قم،مکتبه المصطفوی،1377 ه ق. حلّی،حسین بن یوسف،کشف المراد،قم،دارالفکر،1370. خرمشاهی ،بهاءالدین،خدادرفلسفه «ترجمه مقالاتی از دائره المعارف پل ادوارد»،چ2،تهران، مؤسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی،1371. خندان،علی اصغر،ادراکات فطری درآثار شهید مطهری ،ابن سینا،دکارت، وچامسکی،قم،سروش مهر، 1383 . راغب اصفهانی،حسین بن محمد،المفردات فی غریب القرآن،بیروت،دارالمعرفه. ربانی گلپایگانی،علی،فطرت ودین،تهران،مؤسسه فرهنگی دانش واندیشه معاصر،1380. رشاد ،علی اکبر ،دانشنامه امام علی«ع»،ج3-2-1،تهران،پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی،1380. رفائی،سیدرضا،اصول اعتقادات1:طریق معرفت واصول دین،مشهد،مؤسسه بیان هدایت نور،چ1، 1382. سبحانی،جعفر،الهیات ومعارف اسلامی،قم،مؤسسه امام صادق«ع»،1372. ---------،راه خداشناسی،تهران،انتشارات کتابخانه صدر،1353. ---------،رسالت جهانی پیامبران،تهران،کتابخانه صدر،1351. ---------،منشور جاوید«تفسیرموضوعی قرآن»،ج2،قم،توحید،1360. سرابی خراسانی ،سیّد مصطفی،هفتادگفتار درتوحید ونبوّت وامامت وخداشناسی ومعادشناسی،بی جا،طبع کتاب،1377. سیعد شیخ،محمد،مطالعه تطبیقی درفلسفه اسلامی،ترجمه سیدمصطفی محقق داماد،تهران،خوارزمی،1369. سعیدی مهر،محمد،«1342»،آموزش کلام اسلامی«2»،راهنماشناسی معاد شناسی،قم،کتاب حله،1381. سلیمانی امیری،عسکری،نقدبرهان ناپذیری وجود خدا،ج1،قم،بوستان کتاب،1380. سیاسی،علی اکبر،علم النفس،تهران،بی نا،1317. سیدهاشمی،محمداسماعیل،خداگرایی وخداشناسی فطری« ازدیدگاه قرآن حدیث ،کلام،فلسفه وعرفان»،تهران،انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،1380. سهروردی،شهاب الدین یحیی،مجموعه مصنفات،ج1و3،مصحح:کوربن ،هانری،نصر،حسین، تهران،انجمن فلسفه ایران،1355. شاه آبادی،محمدعلی،الانسان والفطره«به خط کاظم خوانساری»چاپ سنگی،قم،کتابخانه آیة الله مرعشی،بی تا. -------------،رشحات البحار،تهران،نهضت زنان مسلمان،1360. شرتونی،سعید،اَقرب الموارد فی صح العربیه والشوارد،تهران،دارالاسوة،1374. شریعتی سبزواری،محمدباقر،معاد درنگاه عقل ودین،قم،دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،مرکزانتشارات،1380. شریعتی مزینانی،محمدتقی،وحی ونبوّت درپرتوقرآن،مشهد،بورس کتاب،کتابفروشی امیرکبیر، 1349. شفیعی،سیدمحمد،پژوهشی پیرامون فطرت مذهبی درانسان،قم،دفتر انتشارات اسلامی،1376. شیرازی،محمدبن ابراهیم،الشواهد الربوبیه،قم،حکمت ،1383. -----------حکمت متعالیه فی الأسفار الاربعه،9ج، قم مکتبه المصطفوی،ج1،1389، ه ق. ----------،شرح اصول کافی ،افست ازروی چاپ سنگی،تهران،مکتبه المحمودی،1391 ه ق. ----------،مبدأ ومعاد،چاپ اول ،قم مکتبه المصطفوی. شیروانی،علی،سرشت انسان پژوهشی درخداشناسی فطری،قم،معاونت اموراساتید ودروس معارف اسلامی،1376. صاحبی،محمدجواد،جهانی شدن ودین ،تهران،نشراحیاگران ،چاپ اول،1382. صدر،سید محمدباقر،فلسفتنا،بیروت،دارالتعارف للمطبوعات،1401 ه ق. صفائی ،احمد،نبوّت عامّه،تهران،بی نا،چ1، 1352. طباطبائی،سیدمحمدحسین،اصول فلسفه وروش رئالیسیم،5ج،قم،شرح شهیدمطهری،دفترانتشارات اسلامی، بی تا. ---------------،المیزان فی تفسیر القرآن،20ج،چ2،بیروت، مؤسسه اعلمی،1390 ه ق. --------------،انسان ازآغاز تاانجام،تهران،الزهراء،1369. --------------،نهایة الحکمه ،قم ،دارالتبلیغ اسلامی،بی تا. طبرسی ،فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیرالقرآن،10 ج،قم،ج7،منشورات مکتبة آیت الله مرعشی،1403ه ق. طریحی،شیخ فخرالدین،مجمع البحرین،6جلد،چ2،قم،ج3،مکتبه المرتضوی،1362. عروسی حویزی،عبد علی بن جمعه ،نورالثقلین،تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی،دارالکتب العلمیه ،قم ،1383 ه ق. غرویان ،محسن،سیری در ادلّه اثبات وجودخدا،قم،دفتر تبلیغات اسلامی قم،1372. فاضل میبدی ،محمدتقی،رساله دین شناخت ،تهران،نشرسرابی،1385. فخررازی،فخرالدین محمدرازی،البراهین،باتصحیح سیدمحمدباقر سبزواری،ج1،تهران دانشگاه تهران،1341. --------------------،التفسیرالکبیر،25ج،بیروت ،دارالکتاب العلمیة، بی تا. -------------------،المباحث المشرقیةفی علم الالهیّات والطبیعّیات،ج1،بیروت،دارالکتاب العربی،1410 ه ق. فروغی ،محمد علی،سیرحکمت در اروپا، تهران،زوّار،ج2،1344. فقیهی ،سیّداحمد،سلسله دروس اندیشه های بنیادین اسلامی ،خداشناسی ،انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی«ره»،قم ،چاپ صدف،1383. فیض کاشانی،ملامحسن،حقّ الیقین،ج2،تهران،حکمت. ---------------،علم الیقین ،ج1،ترجمه حسین استادولی،تهران ،انتشارات حکمت،چاپ اول،1379. فهری ،سید ابوالحسن ،فرهنگ فارسی – عربی – المحیط،تهران،نشریادواره کتاب1380. قرائتی ،محسن،معاد،قم،مؤسسه در راه حق وانتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،1363. ---------،نبوّت ،مشهد کانون تربیت ومعارف اسلامی ، بی تا. قطب ،سید ،فی ضلال قرآن،ج3،ترجمه محسن ناصر،تهران،شرکت نشر فرهنگ قرآن ،1360. کاردان ،علی محمد،فلسفه تعلیم وتربیت،ج2،تهران،پژوهشکده تعلیم وتربیت ،وزارت آموزش وپرورش ،1380. کلینی،محمدبن یعقوب ،الاصول الکافی،باشرح وترجمه محمدباقرکمرئی، 4 ج، چ2،تهران،ج1،المکتبه الاسلامیه،1392ه ق . گندم آبادی،محبوبه،اخلاق ومعنویت فطری،مشهد،نشر ایوار،1384. لابوم،ژول،ایدئولوژی وفرهنگ اسلامی،تهران،انتشارات میثم،1356. لاهیجی،ملاعبدالرزاق،سرمایه ایمان دراصول اعتقادات ،تهران الزهراء،1362. مبینی شورکی،محمدعلی،عقلانیّت باوردینی ازدیدگاه آلوین پلنتینگاه،قم،مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی«ره»،1382. مجلسی،محمدباقر،بحارالانوار،110جلد،چ3،بیروت،مؤسسه دارلاحیاءالتراث،1412 ه ق. مصباح یزدی،محمدتقی،راهنماشناسی،قم،دارالعلم، بی تا. ---------------،معارف قرآن ،مؤسّسه در راه حق،1368. مطهری،مرتضی،اصول فلسفه وروش رئالیسم،ج2،تهران،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،1359. ---------،اصول فلسفه وروش رئالیسیم،ج5،قم صدرا، بی تا. ---------،امدادهای غیبی درزندگی بشر،چاپ5،تهران،صدرا،1375. ---------،انسان وایمان ،قم ،صدرا، بی تا. ---------،جامعه وتاریخ،قم،صدرا،1357. ---------،خاتمیّت،تهران،صدرا،1366. ---------،فطرت،تهران،صدرا،1369. ---------،مجموعه آثار،ج3و4،تهران،صدرا،1368. ---------،نبوّت،تهران ،صدرا،1373. ---------،نقدی برمارکسیسم،تهران،صدرا،1362. مظفّر،محمدرضا،المنطق،ترجمه علی شیروانی،قم،دارالعلم،1372. معین ،دکترمحمد،فرهنگ فارسی،ج1،تهران ،نشر سرایش،1380. مکارم شیرازی،ناصر،پیام قرآن«تفسیرنمونه موضوعی»،ج5،قم مطبوعاتی هدف،1369. -----------،معاد وجهان پس ازمرگ،قم،انتشارات مطبوعاتی هدف،بی تا. موسوی اصفهانی،سیدجعفر،معارف راستین،مشهد،انتشارات رستاخیز اندیشه،چاپ اول،1385. مهریزی،عزیزالله،خداشناسی فطری،چاپ اول،قم،کانون اندیشه جوان،1377. میرحسینی اشکوری،سیدجلال ،دلائل خداشناسی،قم،نشر روح، چاپ اول،1376. نظرنژاد،نرگس،آیا ایمان به خدا عقلانی است،تهران،دانشگاه الزهراء،1382. 100 - نفیسی ،دکترعلی اکبر،فرهنگ نفیسی،ج1،تهران ،نشرخیّام،1318.