پیشینه تحقیق و مبانی نظری فرهنگ ایثار و شهادت (docx) 59 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 59 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
فرهنگ ایثار و شهادت
2-1. مفهوم شناسی ایثار و شهادت
در تلاش براى مفهوم شناسی ايثار و شهادت، عنايت به دو بعد اين مفاهيم قابل توجه است :
ایثار و شهادت به عنوان دستاورد : وقتى از ايثار و شهادت به عنوان دستاورد ياد مى شود، آنچه حاصل مى شود و عينيت مى يابد، مورد نظر قرار مى گيرد. وجه دستاوردى، به يك پديده مشخص ارجاع مى دهد. در ايثار، عملى را شامل مى شود كه ظهور يافته است و كسى از آن بهره مند شده است.
ایثار و شهادت به عنوان فرآيند : وقتى از ايثار و شهادت به عنوان فرايند ياد مى شود، فعاليتى مورد نظر است كه در زمان جريان دارد و با اعمال در ارتباط است. مفهوم ايثار و شهادت به عنوان فرآيند را مى توان اين چنين تعريف كرد: فرآیند آگاهانه اهداى دارايى ارزشمند خويش به ديگرى بدون توقع دستاورد مقابل. ايثارگرى و شهادت طلبى براى نشان دادن اين بعد مناسب تر است. وجه فرآیندی، جوشان و پوياست و دستاوردهايى را با خود به همراه دارد.
نسبت ايثار و شهادت، نسبتى طولى است. ايثار از حيث موضوعى داراى انواعى و از حيث مراتب داراى سطوحى است. ايثار داراى موارد متنوع است؛ اما شهادت از يگانگى برخوردار است. شهادت، مرتبه عالى ايثار است. با اين نوع نگاه به نسبت ايثار و شهادت، مى توان گفت كه در بطن واژه ايثار، بيشتر مفهوم فرايندى و در بطن واژه شهادت، بيشتر مفهوم دستاوردى ديده مى شود.
وقتى كه از ايثار سخن به ميان مى آيد، مى توان بر اساس دو جنبه آن، يعنى «مخاطب» و «سطح» به تشريح دقيق تر موضوع اقدام كرد. ايثار حكايت از عملى دارد كه در ارتباط با مخاطبى ظهور مى يابد. اين مخاطب از حيث فاصله واقعى و ذهنى مى تواند نزديك يا دور باشد. منظور از مخاطب نزديك، مخاطب واقعى و عينى است. ايثار براى اشخاصى از خانواده، در اين گروه قرار مى گيرد. منظور از مخاطب دور، مخاطبى است كه انتزاعى است. ايثار براى خداوند از اين نوع است.
ايثار از حيث سطح نيز داراى مراتبى است. در بالاترين سطح ايثار، شهادت قرار مى گيرد كه با اهداى هستى معنى مى يابد. مفهوم شهادت داراى بار ارزشى ویژه ای است که با خود، یگانه بودن، قداست و رشد را نشان می دهد و از چنان ارزش والایی برخوردار است که بر هر عملی نتوان آن را اطلاق کرد. اين سطح عالى در بردارنده سطوح ديگر نیز است. سطوح ديگر ايثار شامل دو جنبه مادی و معنوی است (موسی پور، 1391).
2-2. فرهنگ ایثار و شهادت در پرتو قرآن
آيات فراوانی از قرآن كريم به ایثار و شهادت اختصاص دارد که در این قسمت به برخی از آن ها اشاره می شود :
1. «وَ لا تَحسَبَّنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللهِ اَمواتاً بَل اَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ» (آل عمران: 169)
گمان نكنيد کسانی كه در راه خدا كشته شده اند مرده اند، بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزي مي خورند.
2. «وَ لا تَقُولُوا لِمَن يُقتَلُ في سَبيلِ اللّهِ أَمواتٌ بَل اَحياءٌ وَلكِن لا تَشعُرُون» (بقره: 154)
به كساني كه در راه خدا كشته مي شوند، مرده نگوييد، بلكه آنان زنده اند، ولي شما درك نمي كنيد.
3. «وَ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللهِ فَلَن یُضِلَّ اَعمالَهُم سَیَهدیهِم وَ یُصلِحُ بالَهُم وَ یُدخِلُهُمُ الجَنَّه عَرَّفَها لَهم» (محمد : 6 ـ 4)
و آنان که در راه خدا کشته شدند، هرگز اعمالشان را ضایع نمی گرداند، آنها را هدایت کرده و امورشان را اصلاح می فرماید و در بهشتی که قبلاً به آنان شناسانده، وارد خواهد کرد.
4. «وَ مَن یُقاتِل فی سَبیلِ اللهِ فَیُقتَل اَو یَغلِب فَسوفَ نُؤتیهِ اَجرًا عظیماً» (نساء :74)
و هرکس در جهاد در راه خدا کشته شود و یا فاتح گردد پاداش بزرگی به او اعطا خواهیم کرد.
5. «اِنَّ اللّهَ اشتَري مِنَ المُؤمِنينَ اَنفُسَهُم وَ اَموالَهُم بِاَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ يُقاتِلُونَ في سَبيلِ اللّهِ فَيَقتُلُونَ وَ يُقْتَلُون» (توبه: 111)
خداوند خريدار اموال و جان هاي كساني است كه در راه خدا مي جنگند، مي كشند و كشته مي شوند و پاداش بهشت از خداوند مي گيرند.
6. «وَ يُؤثِرُونَ عَلي اَنفُسِهِم وَ لَوكانَ بِهِم خَصاصَهٌ» (حشر: 9)
و هرچند در خودشان احتیاجی مبرم باشد، آنها را بر خودشان مقدم می دارند.
7. «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلي حُبِّهِ مِسكيناً وَ يَتيماً وَ اَسيراً، اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللّه لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً وَ لا شُکُوراً» (انسان: 9 ـ 8)
غذاي خويش را با آن كه آن را دوست دارند، به مسكين و يتيم و اسير مي خورانند، می گویند ما برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی نمی خواهیم.
8 . «فَاُولئِکَ مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبینَ وَالصِّدِّیقینَ وَالشُّهداء وَالصّالِحین» (نساء :69)
آنان با کسانی هستند که خدا بر آنان عنایت کرده است از پیامبران و صدیقین و شهدا و نیکوکاران.
9. «لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا مِمّا تُحِبُّون» (آل عمران: 92)
هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید، مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید.
10. «مِنَ المُؤمِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیهِ فَمِنهُم مَن قَضی نَحبَه وَ مِنهُم مَن یَنتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبدیلاً» (احزاب: 23)
در میان مؤمنان کسانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بسته اند، صادقانه ایستادند. بعضی پیمان خود را به آخر بردند و به شهادت رسیدند و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییری در عهد و پیمان خود ندارند.
11. «لا یَستَوِی القاعِدُونَ مِنَ المُؤمِنینَ غَیرُ اُلِی الضَّرَرَ وَ المُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ بِاَموالِهِم وَ اَنفُسِهِم فَضَّلَ اللّهُ المُجاهِدینَ بِاَموالِهِم وَ اَنفُسِهِم عَلَی القاعِدینَ دَرَجَهً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الحُسنی وَ فَضَّلَ اللّهُ المُجاهِدینَ عَلَی القاعِدینَ اَجراً عَظیماً» (نساء: 95)
مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند، یکسان نمی باشند. خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند، به درجه ای بر خانه نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده نیکو داده، ولی مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ، برتری بخشیده است.
12. «وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَشرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالعِبَادِ» (بقره : 207)
و از ميان مردم كسى است كه جان خود را براى طلب خشنودى خدا مىفروشد و خدا نسبت به اين بندگان مهربان است.
13. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ خُذُواْ حِذْرَكُمْ» (نساء : 71)
اى كسانى كه ايمان آوردهايد، در برابر دشمن آماده باشيد (اسلحه خود را برگيريد).
14. «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ» (انفال: 65)
اى پيامبر، مؤمنان را به جهاد برانگيز.
15. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ اِثّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرضِ أَرَضِيتُم بِالحَياةِ الدُّنيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الحَيَاةِ الدُّنيَا فِي الآخِرَةِ إِلاّ قَلِيلٌ» (توبه: 38)
اى كسانى كه ايمان آوردهايد شما را چه شده است كه چون به شما گفته مىشود در راه خدا بسيج شويد، كندى به خرج مىدهيد. آيا به جاى آخرت به زندگى دنيا دل خوش كرده ايد، متاع زندگى دنيا در برابر آخرت جز اندكى نيست.
16. «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهدِيَنَّهُم سُبُلَنَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ المُحسِنِينَ» (عنکبوت: 69)
و كسانى كه در راه ما جهاد می کنند، به يقين راه هاى خود را بر آنان مىنماييم و در حقيقت خدا با نيكوكاران است.
17. «فَلا تُطِعِ الكَافِرِينَ وَ جَاهِدهُم بِهِ جِهَاداً كَبِيرًا» (فرقان: 52)
پس از كافران اطاعت مكن و با آنان به جهادى بزرگ بپرداز.
18. «وَ لَنَبلُوَنَّكُم حَتَّى نَعلَمَ المُجَاهِدِينَ مِنكُم وَالصَّابِرِينَ» (محمد: 31)
و البته شما را مىآزماييم تا مجاهدان و شكيبايان شما را باز شناسانيم.
19. «الَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَموَالِهِم وَأَنفُسِهِم أَعظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الفَائِزُونَ» (توبه: 20)
كسانى كه ايمان آورده و هجرت كرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداختهاند، نزد خدا مقامى هر چه والاتر دارند و اينان همان رستگارانند.
20. «وَ جَاهِدُوا بِأَموَالِكُم وَ أَنفُسِكُم فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُم إِن كُنتُم تَعلَمُونَ» (توبه: 41)
و با مال ها و جان هایتان در راه خدا جهاد کنید. اگر بدانید این برای شما بهتر است.
21. «إِنَّمَا المُؤمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَم يَرتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِأَموَالِهِم وَأَنفُسِهِم فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ» (حجرات: 15)
مؤمنان (واقعي) تنها كساني اند كه به خدا و پيغمبرش ايمان آورده‌اند، سپس هرگز شك و ترديدي به خود راه نداده‌اند و با مال و جان خويش در راه خدا به جهاد برخاسته‌اند. آنان راست کردارند.
22. «تُؤمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِه وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَموالِکُم وَ أَنفُسِکُم ذلِکُم خَیْرٌ لَکُم إِن کُنتُم تَعلَمُونَ» (صف: 11)
به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جان هایتان در راه خدا جهاد کنید، این براى شما بهتر است اگر بدانید.
23. «الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَموَالَهُم فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ يُتبِعُونَ مَا أَنفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذًى لَّهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوفٌ عَلَيهِم وَلا هُم يَحزَنُونَ» (بقره: 262)
كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مىكنند، سپس در پى آنچه انفاق كردهاند، منّت و آزارى روا نمى دارند، پاداش آنان برايشان نزد پروردگارشان (محفوظ) است و بيمى بر آنان نيست و اندوهگين نمىشوند.
24. «إنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ أُولَئِكَ يَرجُونَ رَحمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» (بقره: 218)
آنان كه ايمان آورده و كسانى كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد نموده‌اند، آنان به رحمت خدا اميدوارند و خداوند آمرزنده مهربان است.
2-3. فرهنگ ایثار و شهادت از منظر ائمه اطهار (ع)
از صدر اسلام تاکنون، تاریخ شیعه، شاهد ایثارگري و شهادت طلبی مردان بزرگی همچون پیامبر اکرم (ص) و اصحابش، ائمه اطهار(ع) و یاران آنان بوده است. چنان که واقعه عاشوراي حسینی، نقطه اوج ایثار و شهادت در طول تاریخ تشیع به شمار می رود که سرشار از نکات عبرت انگیز و زندگی ساز نه تنها براي شیعیان؛ بلکه براي همه انسان هاي آزاده جهان به شمار می آید.
بی شک استناد سخنان پیامبر(ص) به خداوند و ارتباط او با سرچشمه فیاض معنویت و وحی، امانتداری و صداقت و گفتار و سیره ایشان درباره ایثار و شهادت، از محرک های اصلی رزمندگان اسلام و موجب روحیه و انگیزه ایثار و شهادت در آنها بود. ایشان در حدیث مشهوری، شهادت را در سلسله مراتب ارزش ها، به عنوان بالاترین نیکوکاری معرفی می کنند. در این حدیث از ایشان نقل شده است که فرمودند : «بالاتر از هر نیکوکاری، نیکوکاری دیگری است تا آن گاه که مرد در راه خدا شهید شود و همین که در راه خدا شهید شد، بالاتر از او نیست». (بحار الانوار، 1412ه.ق، ج20 :100).
در جایی دیگر پیامبر اکرم (ص) شهادت را شریف ترین نوع مردن می دانند. همان طوری که هر انسانی علاقه مند است بهترین زندگی را داشته باشد، در پایان زندگی هم می خواهد بهترین نوع مردن را داشته باشد. بنابراین معرفی شهادت به عنوان شریف ترین نوع مرگ، بسیار با ارزش است. در جنگ احد، پیامبر (ص) خطاب به ابوسفیان فرمودند : «کشته شدگان ما زنده اند و در نزد خداوند روزی می خورند و کشته شدگان شما در جهنم عذاب می بینند». در حدیث دیگری از ایشان نقل شده که هیچ قطره ای نزد خدا محبوب تر از قطره خون شهیدی که در راه خدا ریخته شود نیست. (وسائل الشیعه، 1409ه.ق، ج 8 : 11).
همچنین رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند: «بهترین مردم کسی است که نفس خود را در راه خدا نگه داشته و با دشمنان جهاد می کند و خواهان کشته شدن در میدان جنگ است» (مستدرک الوسائل، 1428، ج 11: 17).
علاوه بر این پیامبر (ص) فرمودند که خداوند براي شهیدان هفت خصلت مقرر کرده است :
«با نخستین قطره خونی که از خون او ریخته می شود، تمام گناهان او مورد عفو قرار می گیرد.
سرش در کنار دو حور از حوریان بهشتی قرار می گیرد و آنها غبار از چهره شهید پاك می کنند و به او خوش آمد می گویند. او هم متقابلاً به همسران بهشتی خود مرحبا می گوید.
از لباس هاي بهشتی بر اندامش می پوشانند.
پذیرائی کنندگان بهشتیانی که وارد بهشت می شوند، با عطرهاي بهشتی، او را عطرآگین می کنند.
جایگاه خود را در بهشت می بیند.
به روحش گفته می شود، در هر کجاي بهشت که می خواهی استراحت کن.
به وجه الله نظر می کند، این موضوع خشنودي براي هر پیامبر و شهیدي است» (وسائل الشیعه، 1409، ج 11: 10).
از دیدگاه امام علی(ع) شهادت نردبان تکامل انسان است. لذا ایشان آرزو داشت آخرین پله از نردبان تکامل را با شهادت طی کنند. حضرت در باره علاقه خود به شهادت می فرمایند: «به خدا سوگند، علاقه و انس فرزند ابوطالب به مرگ سرخ بیش از علاقه کودک به پستان مادر است» و یا در جایی دیگر می فرمایند: «براستی با کرامت ترین مرگ، کشته شدن در راه خدا (شهادت) است و قسم به کسی که جان فرزند ابوطالب در دست اوست اگر هزار ضربت به فرق من فرود آید که به این وضع کشته شوم، بهتر است که در بستر با یک بیماری بمیرم» (نهج البلاغه، خطبه 125).
از ايثار در روايات به عنوان «خوي و خصلت ابرار و برگزيدگان الهي، نيكوترين احسان و اعلي مراتب ايمان» نام برده شده است، چنان كه اميرمؤمنان علي (ع) مي فرمايند: «ايثار خوي نيكوكاران و شيوه نيكان است». در جاي ديگر فرمودند : «ايثار نيكوترين احسان و بالاترين مراتب ايمان است». امام علی(ع) ایثار و شهادت را یک وسیله و شیوه ارزشمند برای رسیدن به اهداف و ارزش های متعالی می دانستند. ایشان بر این عقیده بودند که رها کردن ایثار و شهادت باعث سر افکندگی و خواری جامعه معاصر و هم باعث خسارت برای نسل های آینده خواهد شد. لذا معتقد بودند که ایثار و شهادت دری است از درهای بهشت که خداوند آن را به روی خواص و دوستان خود گشوده است. پس هر که از آن دوری کرده و ترک کند خداوند لباس ذلت و خواری و ردای گرفتاری به او می پوشاند و بر اثر این حقارت و پستی، زبون و بیچاره می شود و چون خداوند رحمت خود را از او برداشت، به بی خردی مبتلا می گردد (نهج البلاغه، خطبه27).
همچنین حضرت امیرالمؤمنین (ع) در دعای قبل از جنگ می فرمایند: «اگر بر دشمن پیروزمان ساختی، ما را از تجاوز برکنار دار و بر راه حق استوار فرما و چنانچه آنها را بر ما پیروز گرداندی، شهادت را نصیب ما بفرما» (نهج البلاغه، خطبه 171).
از حضرت سیدالشهدا (ع) هنگامی که به طرف کربلا می آمدند، جملات ایثارگونه و شهادت طلبانه زیادی نقل شده است. از جملات معروف ایشان این است که من شهادت در راه خدا را جز سعادت و زندگی با ستم کاران را جز ننگی ابدی نمی دانم. همچنین در اشعاری فرمودند : «اگر این بدن های ما ساخته شده است که آخر کار بمیرد، پس چرا در راه خدا با شمشیر قطعه قطعه نشود» و یا در جای دیگری می فرمایند که آگاه باشید! به خدا سوگند من به هیچ یک از خواسته های این ها (یزیدیان) جواب مثبت نخواهم داد تا در حالی که محاسن من به خون خویش خضاب شده و به ملاقات پروردگار خود بروم.
امام صادق (ع) نیز فرمودند: «هرکس در راه خدا کشته شود، خداوند هیچ کدام از بدی هایش را به او نمی نمایاند» (وسائل الشیعه، 1409ه.ق، ج 8 : 11). همچنین این امام بزرگوار، این دعا را در ماه مبارك رمضان میخواندند: «خدایا از تو می خواهم مرگم را شهادت در راه خودت و زیر پرچم اسلام با اولیاء خودت قرار دهی» (بحارالانوار، 1412، ج 4 : 128).
امام علی بن موسی الرضا(ع)، از امیر مؤمنان علی (ع)، چنین نقل می کند که هنگامی که حضرت، مشغول خطبه بود و مردم را تشویق به جهاد می کرد، جوانی برخاست و عرض کرد: اي امیر مؤمنان! فضیلت جنگ جویان در راه خدا را براي من تشریح کن؛ امام در پاسخ فرمود: من بر مرکب پیغمبر (ص) و پشت سر آن حضرت سوار بودم و از غزوه ذات السلاسل برمی گشتیم، همین سؤالی را که تو از من نمودي من از پیامبر (ص) کردم. پیامبر(ص) فرمودند : هنگامی که جنگجویان، تصمیم بر شرکت در میدان جهاد می گیرند، خداوند آزادي از آتش دوزخ را براي آنها مقرر می دارد؛ و هنگامی که سلاح بر می دارند و آماده میدان می شوند، فرشتگان به وجود آنها افتخار می کنند و هنگامی که همسر و فرزند و بستگان آنها با آنها خداحافظی می کنند، از گناهان خود خارج می شوند. از این موقع آنها هیچ کاري نمی کنند مگر اینکه پاداش آن، مضاعف می گردد و در برابر هر روز پاداش عبادت هزار عابد براي آنها نوشته می شود و هنگامی که با دشمنان روبرو می شوند، مردم جهان، نمی توانند میزان ثواب آن ها را درك کنند و هنگامی که گام به میدان براي نبرد بگذارند و نیزه ها و تیرها رد و بدل شود و جنگ تن به تن شروع گردد، فرشتگان با پر و بال خود اطراف آنها را می گیرند و از خدا تقاضا می کنند که در میدان، ثابت قدم باشند، در این هنگام منادي صدا می زند «بهشت در سایه شمشیرها است». در این هنگام ضربات دشمن بر پیکر شهید، ساده تر و گواراتر از نوشیدن آب خنک در روز گرم تابستان است و هنگامی که شهید از مرکب فرو می غلطد، هنوز به زمین نرسیده، حوریان بهشتی به استقبال او می شتابند و نعمت هاي بزرگ معنوي و مادي که خدا براي او فراهم ساخته است، براي او شرح می دهند. و هنگامی که شهید به روي زمین قرار می گیرد، زمین می گوید: آفرین بر روح پاکیزه اي که از بدن پاکیزه پرواز می کند، بشارت باد بر تو، نعمت هایی در انتظار تو است که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر قلب هیچ انسانی خطور نکرده است و خداوند می فرماید: من سرپرست بازماندگان اویم، هرکس آنها را خشنود کند مرا خشنود کرده است و هرکس آنها را به خشم آورد مرا به خشم آورده است (رازي، 1418، ج 5 :158).
2-4. تولید کنندگان گفتمان فرهنگ ایثار و شهادت در جمهوری اسلامی ایران
بدون شک در تاریخ پر فراز و فرود انقلاب اسلامی ایران، افراد، اندیشه ها و اقشار مختلف مردم در تولید و معرفی گفتمان فرهنگ ایثار و شهادت نقش ایفا کرده اند، اما شاید نام همه آن ها خواسته یا نا خواسته به نام این سه تولید کننده اصلی (امام خمینی (ره)، مقام معظم رهبری (مدظله)، شهید مطهری) گره خورده باشد.
2-4-1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره)
امام (ره) مفاهیم متعددي از فرهنگ ایثار و شهادت را ارائه کرده است که همه این مفاهیم، حکایت از اتصال این فرهنگ به ذات باری تعالی است و در همه این مفاهیم معنویت و اخلاص موج می زند و علاوه بر اتصال به مبدأ خالق هستی، ارتباط آن ها با ائمه اطهار (ع) و مخصوصاً حوادث عاشورا و کربلا کاملاً بارز و مشخص است.
2-4-1-1. ایثار و شهادت، سعادت است
امام خمینی (ره) ایثار و شهادت را براي انسان سعادت می داند. ایشان در همین زمینه می فرمایند :
ایثار و شهادت براي مؤمن سعادت است. جوان هاي ما ایثار و شهادت را سعادت می دانند و این رمز پیروزي است. آنها که مادي هستند، هرگز ایثار و شهادت را نمی خواهند ولی جوانان ما ایثار و شهادت را سعادت خودشان می دانند. به این ترتیب امام (ره) ایثار و شهادت را سعادت و افتخار امت اسلام معرفی می کند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 19).
2-4-1-2. ایثار و شهادت به منزله عزت است
در این دل هاي شب با خداي تبارك و تعالی مناجات کنید و از خدا بخواهید که شما را توفیق ایثار و شهادت بدهد. ایثار و شهادت، عزت شماست. ایشان در این باره اضافه می کند : برادران و خواهران من، مصمم باشید و از شهادت نترسید، زیرا شهادت عزت ابدي است، حیات ابدي است. آنهایی باید از شهادت بترسند که مردن را تمام می دانند و انسان را فانی (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 18).
2-4-1-3. ایثار و شهادت، حیات جاودانی است
امام خمینی(ره) در این زمینه می فرمایند :
ما ایثار و شهادت را براي خودمان حیات می دانیم. مکتب اسلام این طور است. این مکتب اسلام است که ایثار و شهادت را زندگی می داند. این مکتب اسلام است که این بچه را پیش من می نشاند و ما از حلقوم او می شنویم که ما براي ایثار و شهادت حاضریم. به نظر امام (ره) کسی که ایثار و شهادت را برای خودش زندگی و حیات ابدی دانست، در مقابل غیر می ایستد و آخر نفس را می کشد و شهادت طلب می کند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 19).
2-4-1-4. ایثار و شهادت، میراث اولیاء است
امام (ره) از ایثار و شهادت به عنوان میراث اولیاء یاد کرده و می فرمایند :
بدخواهان ما گمان نکنند که جوان هاي ما از ایثار و شهادت باکی دارند، ایثار و شهادت ارثی است که از اولیاي ما به ما می رسد. به نظر ایشان، ایثار و شهادت ارثی است که از موالیان ما که حیات را عقیده و جهاد می دانستند و در راه مکتب پر افتخار اسلام با خون خود و جوانان عزیز خود از آن پاسداري می کردند، به ملت ما رسیده است و عزت و شرف و ارزش هاي انسانی، گوهرهاي گران بهایی هستند که اسلاف صالح این مکتب، عمر خود و یاران خود را در راه حراست و نگهبانی از آن صرف نمودند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 20).
2-4-1-5. ایثار و شهادت، آزادي روح است
ایشان از ایثار و شهادت، به آزادي روح تعبیر کرده و می فرمایند :
ما چه نگرانی داشته باشیم؟ ما که اگر شهید بشویم قید و بند دنیا را از روح برداشته ایم و به ملکوت اعلی و به جوار حق تعالی رسیده ایم چرا نگران باشیم؟ مگر شهادت هم نگرانی دارد؟ ما دوستانمان که شهید شده اند در جوار رحمت حق هستند، چرا براي این ها دلتنگ باشیم، دلتنگ باشیم که از یک قید و بندي خارج شده اند و به یک فضاي وسیع و در تحت رحمت حق تعالی واقع شده اند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 23).
2-4-1-6. ایثار و شهادت، عامل پیروزي است
حضرت امام (ره) پیروزي اسلام را نتیجه ایثار و شهادت در راه خدا می دانند و می فرمایند :
ایثار و شهادت است که موجب پیروزی اسلام می شود. از اول اسلام با ایثار و شهادت پیش برده، حالا هم می بینید که جوان هاي ما شهادت را می خواهند. این حس جلو آمدن براي اسلام و شهادت بود که ما را به پیروزي رساند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 20).
2-4-1-7. ایثار و شهادت، سبب رهایی از زندان است
امام (ره) در تعبیر زیبایی از ایثار و شهادت به رهایی از زندان تعبیر فرموده :
یکى از فرق هاى مکتب اسلام، مکتب توحید، با مکتب هاى انحرافى، مکتب هاى الحادى، این است که رجال این مکتب، ایثار و شهادت را براى خودشان فوز عظیم می دانند و از آن استقبال می کنند. چون قائل هستند به این که بعد این عالم طبیعت، عالم هاى بالاتر و نورانی تر از این عالم است. مؤمن در این عالم در زندان است و بعد از شهادت از زندان بیرون می رود. این یکى از فرق هایى است که بین مکتب ما، مکتب توحید، با سایر مکتب هاست. جوان هاى ما ایثار و شهادت را طالبند. علماى متعهد ما براى ایثار و شهادت پیشقدم می شوند. آنهایى که به خدا اعتقاد ندارند و به روز جزا، آنها از شهادت باید بترسند. ما و شاگردان مکتب توحید از شهادت نمی هراسیم، نمی ترسیم. بیایند امتحان کنند، چنان که امتحان کردند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 19).
2-4-1-8 . شهدا از نگاه امام خمینی (ره)
امام با توجه به عظمت و بزرگی درکی که داشتند، خود و افراد را از درك مقام شهدا در بسیاري از موارد عاجز دانسته و علاوه بر این، زمانی که از مقام و موقعیت شهدا سخن به میان آورده اند، آنها را در محضر حق و همنشین با ائمه و زنده و جاوید و در ردیف شهدای کربلا توصیف کرده اند.
2-4-1-8-1. ناتوانی از درك مقام شهدا
امام (ره) انسان ها را از درك مقام شهدا ناتوان می دانند و می فرمایند :
شهادت در راه خداوند چیزي نیست که بتوان آن را با سنجش هاي عادي ارزیابی کرد و شهید در راه حق و هدف الهی را نتوان با دیدگاه امکانی به مقام والاي آن پی برد که ارزش عظیم آن معیاري الهی و مقام والاي آن، دیدي ربوبی لازم دارد و نه تنها دست ما خاك نشینان از آن و این کوتاه است که افلاکیان نیز از راه یافتن به کنه آن عاجزند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 35).
2-4-1-8-2. شهدا در محضر خدا
حضرت امام خمینی (ره) شهدا و جایگاه آنان را در محضر خدا می دانند و فرمودند :
تمام کسانی که جان خودشان را فداي اسلام می کنند، همه این ها در محضر خداي تبارك و تعالی هستند و اجر هیچ یک از افراد ضایع نخواهد شد. چیزي که براي خداست باقی است. هر چیزي که از ماست، این ها از بین می روند و آن چیزي که براي خداست و تقدیم به محضر خداست، او باقی می ماند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 33).
2-4-1-8-3. شهدا مهمان خدا
همچنین ایشان در وصف مقام شهدا، آنها را مهمان خداوند دانسته و فرموده اند :
اگر ما همه را از خدا بدانیم و ببنیم که این ها نعمتی هست که خدا داده و نعمتی هست که خدا می برد پیش خودش، شهدا مهمان خدا هستند. اگر این ها را ما واقعاً در قلبمان درك کنیم، عید می شود براي کسانی که شهید دارند (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 38).
شکل شماره 2- 1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره)
2-4-2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری (مد ظله)
از دیدگاه ایشان، ایثار و شهادت پدیده ای عظیم و یک حقیقت شگفت آوری است که اگر انسان ها صرفاً به مشاهده آن عادت کنند، عظمت این حقیقت نورانی برای آنان مخفی می ماند. مانند عظمت خورشید که از شدت ظهور، برای کسانی که دائم در آفتاب اند مخفی می ماند. حقیقت این فرهنگ ارزشمند، حقیقتی عظیم است، به گونه ای که هر یک از این شهدا می توانند عالمی را روشن کنند و سبب تحول در عمل ها و نیت های انسانی شوند. تمامی انسان ها در طول قرون می توانند از ایثار و گذشت شهدا بهره ببرند، همچنان که تاریخ بشریت هنوز از خون به ناحق ریخته سرور شهیدان بهره می برد.
2-4-2-1. مفهوم ایثار
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای از خودگذشتگی و ایثار، از احساسی که در ذهن انسان ها وجود دارد، شروع می شود و به نقطه ای می رسد که انسان در میدان جنگ از جان خویش بگذرد. قدم اول، گذشت از یک چیز کمتر از جان مانند نام، شهرت، احترام، پول و ثروت است. اگر انسان توانست از این امور چشم پوشی کند به راحتی می تواند از جان خود نیز بگذرد. در واقع تا زمانی که انسان در بند غرایز شهوانی و دنیایی اسیر باشد، نمی تواند از جان خویش در راه پروردگار بگذرد (برگرفته از بیانات در دیدار با پاسداران سپاه در سالروز میلاد امام حسین(ع)، 29/11/69).
همچنین از دیدگاه ایشان، ایثار یعنی گذشتن از شهوات، منیت، خودپرستی، خودخواهی، حرص و هوی و حسد، بخل و بقیه گرفتاری ها و در نهایت گذشتن از جان. چنین ایثاری می تواند مانند شمعی، راه بشر را روشن نماید و آن ها را از جهالت نجات دهند (برگرفته از بیانات در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، 217:1369).
2-4-2-2. مفهوم شهادت
در اندیشه حضرت آیت الله خامنه ای شهادت یکی از مفاهیمی است که فقط در ادیان معنی می دهد. هر چند در همه ملت ها و کشورها اگر کسی در راه هدف های ملی کشته شود، به او شهید می گویند و همه کشور هایی که امروز نام و آوازه ای دارند و تاریخی پشت سر آن ها است، کسانی را به عنوان شهید در میان خودشان می شناسند و به آن ها افتخار می کنند و یاد آن ها را گرامی می دارند و این ها کسانی هستند که در برهه ای از تاریخ آن کشور و ملت، در راه هدف ملی، با حفظ استقلال ملی، جنگ کردند و کشته شدند، اما در حقیقت نام و معنای شهید، در جایی صادق می باشد که دین موجود است (سخنرانی در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، مسئولان امور فرهنگی بنیاد شهید و گروهی از دانشجویان امامیه پاکستان، 227:1368).
حضرت آیت الله خامنه ای شهادت را مرگ تاجرانه و مرگ انسان های زرنگ می داند که خداوند این هدیه را به کسی می دهد که در راه او مجاهدت نماید. همچنین شهادت را یک پاداش می دانند، پاداش کارهای خوب یا پاداش دل پاک و صاف. ایشان شهادت را نشانه استواری و شهدا را عناصر پولادین جبهه جنگ می دانند (بیانات در دیدار با خانواده های شهدای کرمان، 34:1384).
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای شهادت صحیح اسلامی، شهادتی است که انسان به دنبال هدفی مقدس که واجب است، حرکت کند و حاضر شود در آن راه، از جان خویش بگذرد. این که انسان بدون هدف حرکت کند و خودش را در کام مرگ بیندازد، شهادت نیست (برگرفته از بیانات در خطبه های نماز جمعه، عاشورای 1416، 48:1374).
از نظر مقام معظم رهبری شهادت پدیده ای است که در پیشگاه خداوند، دارای ارزش است و هیچ ارزشی بالاتر از شهادت نیست. از دید مبانی دینی نیز هیچ چیز بالاتر از این نیست که انسان با اراده خود، جان خود را فدای یک آرمان بزرگ الهی کند، لذا شهادت در قرآن یک مرگ معمولی نیست و در معیار الهی یک معنای فاخری دارد. شهادت هدیه ای الهی است که خداوند نصیب هر انسانی نمی کند، انسانی که این عطیه الهی نصیبش می گردد، این خود سپاسگزاری خداوند است و خداوند بزرگ این لطف خود را در حق شهید کرده است (برگرفته از بیانات در دیدار جمعی از خانواده های شهدای نیروهای مسلح و جهاد سازندگی،116:1377).
2-4-2-3. مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای رفتارهای فردی و جمعی انسان متأثر از دو مجموعه است. یک مجموعه مربوط به امکانات و استعدادها است و مجموعه دیگر عامل مؤثر و جهت دهنده ذهنیت است که به نوعی می تواند مجموعه اول را تحت تأثیر خود قرار دهد. ایشان مجموعه دوم یعنی ذهنیت را فرهنگ می نامند لذا فرهنگ از دید ایشان عبارت است از ذهنیت حاکم بر وجود انسان ها که رفتارهای انسان را هدایت می کند، جهت می دهد، تسریع یا کند می کند. از دیدگاه ایشان این ذهنیت حداقل نیمی از عوامل تعیین کننده و پیش برنده و جهت دهنده به همه رفتارهاست. به عنوان مثال یک رزمنده در میدان جنگ بر اساس ذهنیت خود حاضر است با وجود کمبود امکانات در مقابل دشمن ایستادگی کند و از جان و خون خویش بگذرد. این ذهنیت می تواند مواردی از قبیل دستور رهبر، دفع تجاوز، رسیدن به عدالت و یا آزادی را در بر گیرد (برگرفته از بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 134:1378).
با توجه به توصیفات فوق می توان در تعریف فرهنگ ایثار و شهادت بیان کرد که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از ذهنیتی که در انسان شکل می گیرد که بر اساس آن ذهنیت، انسان به نقطه ای می رسد که در میدان جهاد حاضر است از جان و مال و خون خویش بگذرد. این ذهنیت می تواند متأثر از عوامل مختلف از جمله آزادی خواهی، عدالت طلبی، ظلم ستیزی، کسب رضای الهی و... باشد. زمانی که این ذهنیت ها در انسان شکل گرفت رفتار انسان جهت می گیرد و او حاضر است بر اساس آن ذهنیت از جان و مال خویش بگذرد. تعریف دیگری که می توان از فرهنگ ایثار و شهادت مطرح کرد این است که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از مجموعه ی ذهنیت های حاکم بر وجود انسان که بر اساس آن انسان سعی می کند در یک هدف الهی و مقدس از جان و مال خویش بگذرد. همچنین می توان مطرح کرد که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از مجموعه ی ذهنیت حاکم بر انسان که بر اساس آن انسان تبدیل به یک موجود فعال و پیش رو و اثرگذار می شود و یا می توان مطرح کرد که فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از ذهنیت حاکم بر وجود انسان که بر اساس آن انسان های معمولی به انسان های مقاوم، انسان های سست به انسان های قرص و انسان های متزلزل به انسان های ایستاده ی دارای مقاومت تبدیل می شوند و بر اثر این مقاومت جان و یا مال خویش را از دست بدهند.
2-4-2-4. آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه حضرت آیت الله خامنه ای
2-4-2-4-1. تقرب الهی
از دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای بالاترین اجر و پاداش برای انسانی که در راه خداوند مبارزه می کند، نوشیدن شربت شهادت است. بنابراین شهادت بهترین مرگ است و شهدا با شهادت خود به بزرگ ترین نعمت الهی دست می یابند و در حریم خلوت الهی وارد می شوند و بر سر سفره ضیافت الهی مهمان می گردند و این عظمتی است که با شهادت و ایثار از جان، نصیب انسان ها می گردد. ایشان در این خصوص می فرماید : شهادت یعنی وارد شدن در حریم خلوت الهی و مهمان شدن بر سر سفره ضیافت الهی. این کم چیزی نیست. از دیدگاه ایشان هر رنجی که یک شهید می برد، نزد خداوند دارای یک ارزش است. حساب خداوند حسابی نیست که چیزی در آن فراموش شود. در نزد خداوند همه چیز در جای خود روشن و معین است. اجری که یک شهید در مقابل رنج ها می برد، بسیار بهتر و بالاتر از لذایذ این دنیا است. کسانی که رنج دنیا را به خاطر اجر آخرت تحمل می کنند، هیچ وقت زیان نمی برند زیرا در مقابل از دست رفتن لذت های پست دنیوی، توانستند در نزد خداوند به عزت دست یابند و در حریم الهی وارد شوند و به تقرب الهی برسند و این همان چیزی است که انبیاء و اولیاء در طول زندگی دنیا در صدد دستیابی به آن هستند (برگرفته از بیانات در دیدار با خانواده های شهدا، 90:1375).
2-4-2-4-2. تقویت تلاش دسته جمعی
یکی از آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت، تقویت تلاش دسته جمعی است. کار خیر هر انسانی، نتیجه تلاش خود اوست و متوجه خود اوست ولی در مورد ایثار و شهادت می توان گفت که این پدیده محصول تلاش دسته جمعی یک مجموعه انسانی است. در واقع زمانی که یک شهید به میدان جهاد می رود، صرفاً خود او نیست که جهاد می کند بلکه پدر، مادر، همسر و فرزندان نیز با صبر و استقامت خود در حال جنگ می باشند (برگرفته از بیانات در دیدار جمعی از خانواده های شهدای نیروهای مسلح و جهاد سازندگی، 116:1377).
2-4-2-4-3. کسب رضای الهی
از دیدگاه مقام معظم رهبری مرگ سرنوشت اجتناب ناپذیر هر یک از انسان هاست. مرگ دو گونه است و متاع جان انسان دوگونه از دست انسان می رود. یک مورد زمانی است که انسان در راه خدا کشته نمی شود، چنین انسانی جان خود را گم کرده است و در مقابل گم کردن جان چیزی در دست ندارد. نوع دیگر مرگ، زمانی است که انسان جانش را در راه خداوند می دهد، چنین مرگی شهادت است. در چنین مرگی انسان سرمایه اصلی وجود خویش یعنی جانش را می فروشد و در مقابل رضای الهی را به دست می آورد که این مرگ بالاترین دستاوردها به شمار می رود. زیرا دستاورد آن کسب رضای الهی است. ایشان در این خصوص می فرماید : مرگ برای همه هست. اگر ما در راه خدا بمیریم، به حسب موازین مادی و ظاهری، چیزی را از دست نداده ایم. شهید جانش را فروخته و در مقابل آن بهشت و رضای الهی را گرفته است (بیانات در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، مسئولان امور فرهنگی بنیادشهید، 228:1368).
2-4-2-4-4. حفظ و تقویت نظام اسلامی
یکی از تأثیرات فرهنگ ایثار و شهادت در نظام جمهوری اسلامی ایران که منجر به تثبیت و استحکام آن گردید، این است که ایثار و شهادت سسب حفظ و تقویت نظام اسلامی شد. زمانی که اسلام در یک کشور به معنای واقعی جاری شود، به دنبال آن پایه های کشور روز به روز مستحکم تر می شود. زیرا اسلام دینی است که به تمام جنبه های وجودی انسان و یک ملت چه از لحاظ معنوی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی توجه دارد. تأثیر اسلام در این ابعاد به تدریج منجر به خودکفایی کشور می گردد که همین خودکفایی سبب استحکام نظام جمهوری اسلامی ایران می شود. امروز به برکت خود شهیدان و ایثار جانبازان، نظام اسلامی و ملت مسلمان ایران در دنیا و در چشم قدرت های شیطانی، ابهت و اقتدار معنوی پیدا کرده است. حضرت آیت الله خامنه ای در این خصوص می فرماید : شما برادران و خواهران می دانید که ابهت و اقتدار معنوی امروز نظام اسلامی و ملت مسلمان در دنیا و در چشم قدرت های شیطانی ناشی از همین شهادت ها و ایثارگری ها است (بیانات در دیدار با فرزندان ممتاز شهدا، مسئولان امور فرهنگی بنیاد شهید، 299:1368).
2-4-2-5. فرهنگ ایثار و شهادت و نقش تربیتی آن در اندیشه مقام معظم رهبری
نسل جوان امروز نیز به برکت ایثار و خون شهدا، نسلی است که همواره فرهنگ ایثار و شهادت را برای خود ارزش می داند و سعی دارد چنین فرهنگی را در تمام عرصه های زندگی شخصی و اجتماعی نمایان سازد (برگرفته از بیانات در دیدار با خانواده های سرداران شهید استان تهران، 39:1367).
2-4-2-5-1. خون شهدا عامل مؤثر در مقاومت نسل امروز
از دیدگاه آیت الله خامنه ای هر قطره خون شهیدان اکسیری است برای تبدیل عناصر پست و نخاله وجود انسان به عناصر والا و با شرف. شهدا خودشان متحول شدند و در ارواح جوانان ما تحول آفریدند. جوانان امروز به برکت خون شهیدان می توانند مسیر زندگی خود را در جامعه پیدا کنند و در برابر عناصر پست وجودی روزگار، مقاومت نمایند. جوانان امروز به برکت خون شهدا، با روحیه آماده و قوی، با ذهن روشن و عزم راسخ در برابر دشمنان ایستاده اند.
2-4-2-5-2. شهدا عامل تدبیر و عبرت گیری برای نسل جوان
از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، یاد شهیدان، یاد بود ارزش های انسانی است و گرامی داشتن آنان، تجلیل از برترین خصال بشری است و یاد شهیدان باید با تدبیر و عبرت گیری همراه باشد. آنان همان فرزانگانی هستند که جان عاریت را که کالایی تمام شدنی و رو به زوال است، با نعیم پایدار الهی سودا کردند و خود را از خسرانی که هر انسانی خواه یا ناخواه دچار آن است، یعنی اضمحلال تدریجی سرمایه زندگی، به نیکوترین وجه رها ساختند. عمل صالح آنان که از ایمانی پایدار ریشه می گرفته است، بهترین عمل های صالح است (پیام به مناسبت روز تجلیل از شهدا و ایثارگران در هفته دفاع مقدس، 40:1375).
2-4-2-6. نقش دانشگاه شاهد در قبال فرهنگ ایثار و شهادت
از دیدگاه مقام معظم رهبری، قدر شناسی یک سجیه انسانی، خصلت اسلامی و یک حرکت عاقلانه است و از طرفی نفس قدردانی سبب ترویج کارهای نیک می شود. امام خمینی(ره) تعلیم و تربیت فرزندان شاهد و ایثارگر را به دانشگاه شاهد واگذار نمود و این مصداق اتم قدرشناسی است. از طرفی این دانشگاه جهت ترویج فرهنگ ایثار و شهادت یک سری وظایفی دارد که یکی از این وظایف، تعیین جهت گیری هاست. جهت گیری بدان معناست که ابتدا باید در آن جوان فرزند شهید و ایثارگر، بینش صحیح و نگرش مستدلانه به مباحث اسلام و انقلاب به وجود بیاورید که او را حراست کند. همه انسان ها در معرض آسیب هستند و خطر لغزش برای همه انسان ها وجود دارد. بنابراین در درجه اول، این جوانان پاک می بایست از انواع آسیب ها حفظ شوند که این مسأله از طریق جهت گیری های صحیح فکری و منطقی و به صورت عمیق و آراستن آنها به خصلت های خوب امکان پذیر است. بنابراین اولین وظیفه این دانشگاه، اصلاح اخلاقی و فکری و دینی این فرزندان است. وظیفه دوم این است که آنان را از لحاظ علمی در حد اعلی قرار دهد. دشمن سعی دارد این فکر را در ذهن مردم ریشه دار سازد که اگر کسی رزمنده و انقلابی است، عالم نیست و با علم فرسنگ ها فاصله دارد. لذا وظیفه دانشگاه شاهد در این خصوص این است، کاری کند که فرزندان شاهد از لحاظ علمی برجسته باشند. وظیفه دیگر این دانشگاه در انجام امور علمی این است که نگرش به عمق داشته باشد و کیفیت را بر کمیت ترجیح دهد (بیانات در دیدار با اعضاء هیأت امنا و اعضاء هیئت علمی دانشگاه شاهد، 100:1375).
2-4-2-7. فرهنگ ایثار و شهادت و تقویت بنیه علمی
وجود روحیه ایثار و شهادت در یک جامعه در ابعاد مختلف در پیشرفت کشور تأثیرگذار است. یکی از این ابعاد، پیشرفت علمی است. وجود چنین روحیه ای در ملت ما سبب تقویت زیر ساخت های علمی کشور شد. در واقع اگر مقاومت و ایثار شهدا نبود، کشور ما همچنان در چنگال بیگانگان قرار داشت و هیچ گونه فرصت و زمینه ای برای پیشرفت در کشور وجود نداشت و در واقع بیگانگان با نفوذ خود در کشور ما، فرصت هرگونه پیشرفت علمی را از ما می گرفتند. در نتیجه با وجود چنین روحیه ای ملت ایران توانست کشور را به استقلال و آزادی برساند که در پی آن فرصت های گوناگون برای پیشرفت علمی کشور فراهم آمد (برگرفته از بیانات در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، 2:1388).
شکل شماره 2- 2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری
2-4-3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه استاد شهید مطهری
2-4-3-1. شهادت، نوعی هجرت به سوي خدا
شهید مطهري، شهادت را نوعی هجرت به سوي خدا می داند. ایشان در این زمینه معتقدند :
هر کسی که کاملاً آماده است قلبش را هدیه کند، حاضر است با من هم آواز باشد و مانند من که هدیه ام خون قلبم است در این راه چنین هدیه اي براي خداي خودش بفرستد، چنین آمادگی دارد، آماده یک مهاجرت باشد و آماده یک کوچ و رحلت باشد که من صبح زود کوچ خواهم کرد (شهرویی، 1385: 290).
شهید مطهري، جهاد را به عنوان مقدمه شهادت مورد تمجید قرار داده و افراد را در آثار خود به جهاد در راه خدا دعوت می کند. و در این زمینه به خطبه 27 نهج البلاغه اشاره می کند : آن که از جهاد به دلیل بی میلی و بی رغبتی روي بگرداند، خداوند جامه ذلت بر تن او می پوشاند و او را لگد کوب حقارت می گرداند و حجاب ها و پرده ها روي بصیرت او قرار می دهد و بینش را را از او سلب می کند و به سختی ها و شدائد گرفتار می گردد و از رعایت انصاف درباره اش محروم می شود (مطهري، 1378: 73).
2-4-3-2. مفهوم شناسی شهادت
از منظر شهید مطهري مرگی که شهادت است با سایر انواع مرگ متفاوت است. وي براي مرگ انواع مختلفی متصور است که عبارت است از مرگ طبیعی، مرگی که پاي یک جنایت در میان است، و مرگی که شهادت است. مرگی شهادت است که انسان با توجه به خطرات احتمالی یا ظنی یا یقینی فقط به خاطر هدفی مقدس و انسانی و به تعبیر قرآن فی سبیل الله از آن استقبال می کند.
شهادت دو رکن دارد : یکی این که در راه خدا و فی سبیل الله باشد و هدف، مقدس باشد و انسان بخواهد جان خود را فداي هدف نماید. دیگر این که آگاهانه صورت گرفته باشد. معمولاً در مورد شهادت، جنایت هم هست یعنی عملی که از جهت انتسابش به مقتول، شهادت است و از جهت انتسابش به قاتل، جنایت و پلیدي است. شهادت به حکم این که عملی آگاهانه و اختیاري است و در راه هدفی مقدس و از هر گونه انگیزه خود گرایانه، منزه و مبراست تحسین انگیز و افتخار آمیز است و عملی قهرمانانه تلقی می شود. میان انواع مرگ و میرها تنها این نوع از مرگ است که از حیات و زندگی برتر و مقدس تر و عظیم تر و فخیم تر است (مطهری، 1378: 72 ـ 70).
2-4-3-3. جنبه هاي اجتماعی ایثار و شهادت
شهید مطهري صرفاً به جنبه هاي فردي ایثار و شهادت توجه نمی کند، بلکه ایشان به عنوان یکی از تولید کنندگان گفتمان فرهنگ ایثار و شهادت می کوشد تا جنبه هاي اجتماعی ایثار و شهادت و ارتباط ایثارگر، شهید و جامعه را نیز بررسی کند. در واقع ایثار و شهادت از نظر اجتماعی یعنی از آن نظر که به جامعه تعلق دارد، پدیده ای است که در زمینه اي خاص و به دنبال رویدادهایی رخ می دهد و به دنبال خود رویدادهایی می آورد نیز باید سنجید.
عکس العملی که جامعه در مورد ایثارگران و شهیدان نشان می دهد به خود ایثارگر و شهید تعلق ندارد. یعنی صرفاً ناظر به این جهت نیست که براي شخص شهید یا ایثارگر موفقیت یا شکستی رخ داده است. عکس العمل جامعه مربوط است به این که مردم جامعه نسبت به وجهه شهید و ایثارگر، چه موضع گیري داشته باشند و نسبت به جبهه هاي مخالف ایثار و شهادت چه موضع گیري داشته باشند؟ رابطه شهید با جامعه اش دو رابطه است : یکی رابطه اش با مردمی که اگر زنده و باقی بود از وجودش بهره مند می شدند و فعلاً از فیض وجودش محروم مانده اند. و دیگر رابطه اش با کسانی که زمینه فساد و تباهی را فراهم کرده اند و شهید به مبارزه با آنها برخاسته و در دست آنها شهید شده است. بدیهی است که از نظر پیروان شهید که از فیض بهره مندي از حیات او بی بهره مانده اند، شهادت شهید تأثرآور است. آن که بر شهادت شهید اظهار تأثر می کند در حقیقت به نوعی بر خود می گرید و ناله می کند. اما از نظر زمینه اي که ایثار و شهادت در آن زمینه صورت می گیرد، ایثار و شهادت یک امر مطلوب است (مطهري، 1378: 98).
2-4-3-4. مقام شهید
شهید مطهري بالاترین درجات و مراتب انسانی را براي شهید در نظر می گیرد، به طوري که قداست شهید را که می توان از احکام مختلف فقهی مانند لباس یا عدم غسل و کفن او فهمید و به همین عالی ترین درجه شهید نسبت داد. از نظر اسلام هر کس به مقام درجه شهادت نائل آید که اسلام با معیارهاي خاص خودش او را شهید بشناسد، یعنی واقعاً در راه هدف هاي عالی اسلامی به انگیزه برقراري ارزش هاي واقعی بشري کشته شود، به یکی از عالی ترین درجات و مراتبی که یک انسان ممکن است در سیر صعودي خود نائل شود، نائل می گردد. از نوع تعبیر و برداشت قرآن درباره شهدا و از تعبیراتی که از احادیث و روایات اسلامی در این زمینه وارد شده است، می توان منطق اسلام را شناخت و علت قرابت یافتن این کلمه را در عرف مسلمانان دریافت (مطهری، 1378: 63).
2-4-3-5. منطق شهید
شهید منطق ویژه اي دارد. منطق شهید را با منطق افراد معمولی نمی شود سنجید. شهید را نمی شود در منطق افراد معمولی گنجاند؛ منطق او بالاتر است، منطقی است آمیخته با منطق عشق از یک طرف و منطق اصلاح و مصلح از طرف دیگر. یعنی دو منطق را اگر با یکدیگر ترکیب کنید، منطق یک مصلح دلسوخته براي اجتماع خودش و منطق یک عارف عاشق لقاي پروردگار خودش و به تعبیر دیگر اگر شور یک عارف عاشق پروردگار را با منطق یک نفر مصلح با همدیگر ترکیب کنید، از آنها منطق شهید در می آید. منطق شهید منطق سوختن و روشن کردن است. منطق حل شدن و جذب شدن در جامعه براي احیاي جامعه است. منطق دمیدن روح به اندام مرده ارزش هاي انسانی است. منطق حماسه آفرینی است (شهرویی، 1385: 116).
2-4-3-6. تربت شهید
561975390652000شهید مطهري خاك و تربت شهید را داراي قداست و ارزش می شمارد و این که افراد از خاك تربت شهید بر می دارند را نوعی احترام و به رسمیت شناختن قداست شهادت می شمارند. ایشان می نویسند که پیشوایان ما به ما گفته اند حالا که باید بر خاك سجده کرد، بهتر که آن خاك از خاك شهیدان باشد. اگر بتوانیم از خاك کربلا براي خود تهیه کنیم که بوي شهید می دهد، یعنی تو که خدا را عبادت می کنی سر بر روي هر خاکی بگذاري نماز درست است ولی اگر سر بر روي آن خاکی بگذاري که تماس کوچکی، قرابت کوچکی، همسایگی کوچکی با شهید دارد و بوي شهید می دهد، اجر و ثواب تو صد برابر می شود. امام فرمود : سجده کنید بر تربت جدم حسین بن علی (ع) که نمازي که بر آن تربت مقدس سجده کرده اید، حجاب هاي هفتگانه را پاره می کند. یعنی ارزش شهید را درك کن و خاك تربت او به نماز تو ارزش می دهد (مطهري، 1378: 102).
شکل شماره 2- 3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه شهید مطهری
2-5. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت
2-5-1. ارزش آفرینی
عالي ترين و مترقي ترين ارزش هاي فردي و اجتماعي در پرتو ايمان و عمل براي خدا توليد مي شود. از آن جايي كه در يك جامعه ديني مفاهيمي چون ايثار و شهادت بالاترين ارزش محسوب شده، از اين رو ايثارگران و شهيدان در توليد ارزش هاي متعالي انساني و الهي در وجود فرد و جامعه نقش بسزائي ايفا مي كنند. مادامي كه روح ايثار و شهادت در كالبد يك جامعه سريان و جريان دارد، آن جامعه زنده و پوياست و هيچ زمان، فرهنگ غير الهي و ارزش هاي غير انساني بر آن جامعه سايه نخواهد افكند، و آن جامعه روي ذلت و خواري را نخواهد چشيد، زيرا با اين دو ارزش، حيات و جاودانگي و عزت ابدي يافته است.
جامعه اي كه در آن ترس و زبوني حاكم باشد، ميوه اي جز ذلت و خواري نخواهد داشت. ارزش ها فراموش و پايمال مي شوند و دنياپرستي، ظلم، بي عدالتي و وابستگي به اوج خود مي رسد. اين مشخصه جوامعي است كه از مبادي و مباني ديني و الهي تهي هستند و مرگ را پايان راه و نيستي مطلق مي دانند. در مقابل، جامعه اي كه بر اساس مبادي و مباني ديني خويش، بر ترس و زبوني خويش غالب آمده، مرگ را ملاقات با خدا مي داند. معامله با خدا را به عنوان يك ارزش حقيقي پذيرفته و حاضر است در راه او از همه دارايي خود بگذرد، ايثار جان و مال نمايد و شهادت را مشتاقانه در آغوش بگيرد و لبريز از ارزش هاي انساني و الهي گردد (فهیمی، 1387: 558).
2-5-2. حماسه سازی
شاخصه ديگر فرهنگ ايثار و شهادت، توليد حماسه در سطح جامعه است. وقتي حماسه در وجود انسان رسوخ كند، او را به حركت در مي آورد و از حالت سكون به پويايي و شكوفايي مي رساند. وابستگي ها و دلبستگي هاي كاذب و دروغين را محو و اهداف و مطلوب هاي حقيقي را جايگزين مي سازد. چنين حماسه اي، زيباترين صحنه هاي ايثار و شهادت را مي آفريند و به عنوان الگويي تمام نشدني بر جامعه خويش تأثير مي گذارد، زيرا انسان ها طالب پويايي و حركتند و هر امري آن ها را تازه تر كند، با جان و دل مي پذيرند.
روح حماسه در عالي ترين سطح آن در سيره عملي اهل بيت (ع) و بويژه در سرور و سالار شهيدان مشاهده مي شود و اين مطلب مورد پذيرش همگان است. در جريان عاشوراي حسيني مي بينيم با اين كه تمام قدرت هاي آن روز، عليه كاروان حسيني (ع) بسيج شدند، با اين حال او و يارانش از همه خطرها استقبال نموده، تسليم نشدند. اين حماسه با ايثار جان و قبول شهادت پايان نپذيرفت، بلكه ايشان احساس كردند كه خاندان گرامي اش نيز بايد به اسارت بروند و آن ها نيز چنين كردند. نه تنها خود او كه احدي از اهل بيت او به تأييد و امضاي حكومت جايرانه امويان راضي نشدند.
نقطه عطف اين قبيل حماسه ها و ايثارگري ها، عرفان و شناخت واقعي است. اگر اين شناخت محقق شود، به يك فرهنگ عمومي و همه گير مبدل خواهد شد و قابليت انتقال به ديگر جامعه ها را نيز دارا مي شود، لكن اين حماسه بايد برگرفته از شناخت و عرفان حقيقي، از يك مبدأ و مقصد حقيقي باشد.
نتيجه اي كه حاصل مي شود، اين است كه ايثار و شهادت در راه خدا توأم با حماسه است، ايثار و شهادت بدون روح حماسه محقق نمي شود و اين توأمان در ادامه، حماسه هاي واقعي و جاودانه اي را نيز مي آفريند. اما نه هر اقدام برگرفته از حب نفس و اميال دروني و دنيوي و براي كسب شهرت و جاه و مقام را مي توان ايثار و شهادت طلبي ناميد و نه آن را واجد روح حماسه دانست. بدون شك، حماسه و عرفان دو وزنه هماهنگ و همتايند و پيوندي كه بين اين دو ثابت است، ناگسستني است. بعلاوه آن دو را، يك آن نمي توان از روح ايثار و شهادت منفك دانست (جوادی آملی، 1388 : 70 ـ 69).
2-5-3. کمال بخشی
هر كس اندك آشنايي با فلسفه آفرينش و قدر و منزلت دين و تعاليم آن و سعادتي كه براي انسان از اطاعت دستورات دين حاصل مي شود، داشته باشد، از آنجايي كه موجودي كمال جو و سعادت طلب است، به حكم عقل، سلوك در اين مسير را بر مي گزيند و براي رسيدن به كمال حقيقي حاضر است همه سرمايه هايش را به بهترين وجه و عالي ترين صورت كه همان ايثار و شهادت است، به مولاي خويش اهدا نمايد و مردن برايش امر سهل و آساني مي گردد و به پيشواي خود، مولاي متقيان علي (ع) اقتدا خواهد كرد كه مي فرمود: «به خدا قسم انس علي به مرگ (در راه خدا) از انسي كه بچه به پستان مادرش دارد، بيشتر است.» (نهج البلاغه، خطبه 5).
كمال بخشي نيز کارکرد ديگر فرهنگ ايثار و شهادت است كه به دو صورت متجلي مي گردد :
2-5-3-1. كمال فردي: كمال فردي انسان در گرو انتخاب آزادانه و آگاهانه اوست. هر چه اين انتخاب در شرايط دشوارتر و بحراني تر و در موقعيت تنوع سرمايه ها و فرصت هاي بيشتر شكل بگيرد؛ به عبارتي انسان سرمايه وجودي ذي قدرتري را تقديم كند و درصد معرفت و شناختش نسبت به عمل و خلوص آن بالاتر باشد، به گوهر باارزش تري از كمال دست خواهد يافت. هر انساني، در جدال بين مرگ و زندگي و در شرايطي كه انتخاب هر دو يكسان باشد، در راه هدفي متعالي و مقدس و براي حفظ و صيانت از عقيده و باورهاي ديني خود ايثار و شهادت را برگزيده و مرگ با عزت را هم چون مولاي خويش امام حسين (ع)، بر اسارت و بندگي طاغوت ها ترجيح دهد، در اين مجال، خدا خود خريدار اجناسي است كه از مال و جان و ... از سوي بندگان به او تقديم مي شود.
2-5-3-2. كمال اجتماعی: روح ايثاروشهادت وقتي در فرد تجلي پيدا كرد و او را به كمال رساند، چنان تأثیري از ناحيه منبع اصيل خود؛ يعني ذات بي نهايت خداوند مي يابد كه بر جامعه پيرامون خود نيز تأثير مي گذارد. از آن جايي كه روح ايثار و شهادت دو خصوصيت فطري انسان است، همه انسان ها و البته اهل ايمان كه به نداي فطرت خويش پاسخ مثبت داده اند، به ايثار ايثارگران و شهادت طلبي آن ها عشق مي ورزند و آنها را به عنوان الگوهاي برتر جامعه خود پذيرفته اند. ايثار و شهادت امام حسين (ع) چنان موجي از كمال طلبي را در سراسر عالم پراكند كه سبب شد غير مسلمانان نيز از قيام او درس گيرند (فهیمی، 1387: 556 ـ 555). مهاتماگاندي (رهبر فقيد هند) گفت: «من زندگي امام حسين(ع)، آن شهيد بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام. بر من روشن شده است كه اگر هندوستان بخواهد پيروز گردد، بايد از سرمشق امام حسين (ع) پيروي كند.» (محدثی، 1385: 279) و اين نقطه آغازين تأثيرپذيري از روح ايثار و شهادت است. هر انساني كه داراي چنين روحيه اي باشد، اعم از اين كه به كمال آن رسيده يا نرسيده باشد، بر جامعه پيراموني خود تأثير مي گذارد. شهادت در راه خدا كه بالاترين نوع ايثار است، كامل ترين تأثير را در جهت كمال بخشي جامعه دارا است. خون هر شهيد در پاي درخت جامعه اسلامي مي ريزد و آن را روز به روز تنومندتر و استوارتر كرده ، شاخ و برگ آن را به سمت و سوي كمال و سعادت حقيقي جهت مي بخشد.
2-5-4. بحران زدایی
بدون شك، پيروي از اهداف عاليه اسلام و برپايي احكام و تعاليم نوراني آن و ترويج باورها و ارزش هاي معنوي و ... با اهداف و اغراض خودخواهانه و منفعت هاي مادي و دنيوي صاحبان زر و زور و تزوير تضاد پيدا مي كند و اين تضاد، موجب به مخاطره افتادن خواسته ها و اميال نفساني اين گروه مي گردد.
در اين ميان، دنياطلبان و سردمداران كفر و الحاد، براي برداشتن موانع و عواملي كه سد راه آنها به حساب مي آيند از هيچ تلاشي فروگذاری نمي كنند. از منظر ايشان، هدف وسيله را توجيه مي كند و براي رسيدن به مقاصدشان با همه امكانات و توانشان و از هر طريقي بحران آفريني مي كنند؛ گاهي با ابزار نظامي نظير كودتا، تهاجم نظامي، ترور و كشتار و ... گاهي با محاصره و توليد بحران هاي مختلف اقتصادي، گاهي با مقابله سياسي و ايجاد دست اندازها و اختلاف هاي سياسي در داخل و خارج كشور و گاهي نيز با تهاجم فرهنگي و به تعبير مقام معظم رهبري «شبيخون فرهنگي».
اگر جبهه اسلام در برابر اين گونه اقدامات عملي و خوف آفريني ها كه در قالب توطئه ها و فتنه هاي مختلف صورت مي گيرد، تدبير و برنامه اي علمي و عملي نداشته باشد، مقهور اين قدرت هاي پوشالين مي شود؛ چنان كه امروزه بسياري از كشورهاي جهان و حتي دول پيشرفته، مقهور قدرت پوشالين استكبار جهاني؛ يعني آمريكا شده اند. اما از آن جايي كه اسلام كامل ترين و جامع ترين دین الهي است و براي كوچك ترين مسائل و به ظاهر كم اهميت ترين آن ها برنامه نظري و عملي دارد؛ قطع يقين براي مسائل دفاعي و حفظ جان و مال و ناموس و اعتقاد مسلمانان برنامه ها و راهكارهاي دقيق عملي دارد. از جمله مترقي ترين راهكارهاي عملي اسلام عزيز در مسير بحران زدايي از جامعه اسلامي، مسأله ايثار و شهادت است كه واجد يك مبناي تئوريك بسيار قوي و حساب شده، مبتني بر عقل و وحي خداوند و كلام معصومان (ع) است.
وقتي جامعه اي واجد روحيه متعالي ايثار و از خود گذشتگي باشد، در برابر هر نوع بحران و چالشي توان ايستادگي و مقابله را دارد :
الف) در وضعيت بحران اقتصادي، جامعه ايماني و دين مدار، با ايثار مال و ثروت خود و تقسيم آن براي بهره مندي همه اقشار جامعه در برابر بحران آفرينان مقابله كرده و شكست را پذيرا نخواهد شد.
ب) در مواقع ايجاد تفرقه و تهاجم سياسي، جامعه اسلامي با ازخودگذشتگي و عبور از خواسته ها و منافع سياسي گروه خود و بر اساس وحدت كلمه اسلامي و وحدت ملي در برابر اين بحران نيز مستحكم تر از پيش خواهد ايستاد.
ج) زماني كه دشمن از طريق تهاجم فرهنگي و با استفاده از ادبياتي نظير تساهل و تسامح، آزادي و جامعه مدني (به معناي غربي آن) قصد تخريب بنيادهاي فكري و ارزشي جامعه را دارد، جامعه اسلامي براي حفظ ارزش ها و فرهنگ اصيل و غني خود كه بر گرفته از دين اسلام است، از تمام تلاش و عزت و آبروي خود مايه مي گذارد و با احياي دستور «امر به معروف و نهي از منكر» جامعه را به يك ميدان نظارت عمومي بدل مي سازد، تا اين تهاجم نيز خنثي گردد.
د) اما در عالي ترين نوع، در برابر تهاجم نظامي دشمن، كه به قصد براندازي كامل و دفعي نظام اسلامي صورت مي گيرد. جامعه اسلامي بر اساس توصيه و فرمايش خداوند به جهاد في سبيل الله، بالاترين ايثارگري را از طريق شهادت طلبي و از جان گذشتگي به نمايش مي گذارد و دشمن خود را مقهور و ناكام مي سازد (فهیمی، 1387: 562 ـ 561).
2-5-5. موج آفرینی و بصیرت بخشی
در طول تاريخ، حوادث و اتفاقات بسياري و حركت ها و جريانات متعددي رخ داده است و هر كدام بر اساس نسبتي كه با حقيقت و فطرت انساني داشته، به مردم بصيرت بخشيده و موج آفريني نموده است. بعضي از اين جريان ها پيش از آن كه موج و بصيرتي ايجاد كنند، زايل شده اند و برخي نيز اگرچه موج و بصيرتي توليد كرده اند، اما به سرعت رو به افول گذاشته اند.
در اين ميان، ايثار و شهادت به عنوان دو مقوله كاملاً اسلامي كه ريشه در فطرت انساني دارد، بيشترين سهم در توليد بصيرت و هوشياري و ايجاد موج و حركت انقلابي را داشته و دارد. به علاوه دوام و ماندگاري كه بر ايثار و شهادت سايه افكنده، عامل ديگري براي دارا بودن شاخصه بصيرت بخشي و موج آفريني در بين جوامع به حساب مي آيد. از جمله نمونه هايي كه جلوه ايثار و شهادت در آن، بالاترين تأثير را در همه جوامع بعد از خود گذاشته، حركت تاريخي و قيام بي نظير امام حسين (ع) و ياران با وفاي اوست. آن چه در نهضت عاشورا از همه حوادث و اتفاقات آن برجسته تر است، روح ايثارگري و شهادت طلبي حاكم بر قافله اباعبدالله الحسين (ع) است. از اين رو، تاريخِ بعد از قيام عاشورا به خوبي گواهي مي دهد، عمده موج ها و حركت هايي كه به صورت پراكنده با عنوان خون خواهي شهداي كربلا، مخالفت با ظلم و ستم حاكمان، تغيير نظام حكومتي و انقلاب هاي مردمي شكل گرفته، در حد بسيار زيادي متأثر از ميراث ايثار و شهادت شهيدان كربلا بوده است.
تأثيري كه ايثار و شهادت بر بصيرت بخشي و حركت دادن مردم در مسير رضاي خداي متعال و دفاع از ارزش ها و فضيلت هاي الهي دارد، قابل مقايسه با هيچ اثر ديگر نيست، زيرا آن دو امر تأييد شده از سوي خدا هستند و هر چيزي كه نورانيت و حقيقت خود را از تنها مؤثر در عالم هستي گرفته باشد، نه تنها به خاموشي نخواهد گراييد، بلكه براي انسان ها و جوامع، حكم روشني بخشي و هدايت گري را دارد و چراغ هدايتي خواهد بود تا مردم به مدد آن بصيرت يافته و در مسير روشنايي و هدايت حركت كنند (فهیمی، 1387: 566).
2-5-6. عزت طلبی
طبیعت انسان به مقتضای فطرت پاک الهی که در آن نهاده شده، میل شدیدی به گرایش های عالی دارد که سرچشمه همه این فضائل عالی و والا ذات مقدس حضرت حق است. لذا انسان ذاتاً موجودی عزت طلب است. در واقع همه انسان ها به دنبال عزتند هر چند برخی راه درست را پیش گرفته و به عزت الهی می رسند و فریاد "هیهات منّا الذّله" را سر می دهند و بعضی به بیراهه رفته و سر از عزت فرعونی در می آورند که خداوند عزیز در قرآن کریم این عزت های بی پایه و اساس را مورد نکوهش قرار می دهد. عزت شاخصه های مختلفی دارد که عبارتند از عبودیت و تقرب به خدا، حذر کردن از کافرین، نفی هرگونه سلطه کافرین، حذر کردن از دوستی با کافرین، شدت و غلظت نسبت به کافرین. با این همه وجود می توان نتیجه گرفت که شهدا و ایثارگران همواره به عنوان انسان های عزت طلب، در صدد کسب عزت الهی بودند، لذا در راستای تحقق این هدف همواره سعی می کردند تا با کافرین و دشمنان دین خدا وارد جهاد شوند و با پاسداری از دین خدا به این عزت الهی دست یابند (دژگیر، 1391: 29).
2-5-7. انسانی بودن
بين ايثار و شهادت ارتباطي وثيق و تنگاتنگ وجود دارد، عالي ترين مرتبه ايثار انتخاب آگاهانه و آزادانه راه حق و حقيقت و فدا كردن خالصانه جان و قبول شهادت، در مسير احياء و حفظ اعتقادات، ارزش ها و اصول دين است. و از سويي نيز ایثار و شهادت در راه خدا محقق نمي شود، مگر اين كه انسان با شناخت و بصيرت ديني و از خود گذشتگي پاك و خالص خويش، فداكاري در راه دين خدا را بپذيرد.
ايثار و شهادت پيش از آن كه به عنوان آموزه هاي ديني و آسماني باشند، در فطرت و عقل انساني ريشه دارند. انسان از آن جايي كه بر اساس فطرت پاك انساني اش تمايل به جاودانگي و بقا دارد، دائماً در تكاپوي دستيابي به سعادت واقعي و شناخت راه هاي ماندگاري ابدي است و اگر حقيقتاً به راهي كه وي را به اين سرانجام برساند، شناخت يابد براي رسيدن به آن از هيچ تلاشي فروگذار نخواهد كرد و هر هزينه اي را مي پذيرد، حتي اگر به قيمت اهداي جانش تمام شود.
از طرفي نيز، عقل انساني با توجه به روح محاسبه گري و كسب منفعت احتمالي و يا دفع ضرر محتمل، عبور از ده ها خواسته و منفعت پايين تر، به دست آوردن منفعت عالي تر را حداقل در امور مادي، تجربي و دنيوي، امري منطقي مي داند؛ حتي در اين مسير، ريسك و خطر را به عنوان يك حقيقت پذيرفته است.
اما در امور معنوي و آسماني، كليد مفقوده براي انسان، ايمان به مبدأ و معاد و شناخت حقيقي فلسفه آفرينش است؛ كه اگر حاصل شود، روحيه ايثار و از خودگذشتگي و شهادت طلبي و جاودانگي انسان از درونش بروز و ظهور خواهد كرد و انسانِ گمشده در عالم هستي، به حقيقت واقعي و ابدي خود كه همانا استقرار و آرامش در نزد خداي متعال و كسب حيات ابدي و بهره مندي از نعمت هاي اوست، دست خواهد يافت. از طرفي نيز تجسم عالي ترين روحيه هاي انساني نظير؛ عدالت خواهي، عزت طلبي، كرامت جويي، محبت به خدا و خدمت به خلق، شكرگزاري، عبادت و بندگي خدا و مقابله با ظلم و طواغيت ... را مي توان در انسان هايي به آشكارا يافت كه از طريق ايمان و اعتقاد به مبدأ و معاد، روحيه ايثارگري و جوهره شهادت طلبي را در خويش يافته و وجودشان را براي رسيدن به اين حلاوت ابدي خرج و هزينه مي كنند (فهیمی، 1387: 553).
2-5-8 . دین محوری
از ديگر کارکردهاي فرهنگ ايثار و شهادت، دين محوري است، و آن از يك سو، عبارت از آزاد و رها بودن از همه قيود و تعلقات زميني و مادي و ترك بندگي و اطاعت طواغيت و از سوي ديگر، عشق و دلبستگي شديد به خالق هستي بخش و به همه آموزه ها و تعاليم الهي و آسماني است.
آن هايي كه در پرتو دين مداري و عمل به احكام الهي و در راه صيانت از اعتقاد و ارزش هاي والاي دين، حاضرند از همه چيز خود، از مال و جان و ناموس و از همه دارايي شان، خالصانه بگذرند، هم اينان به امر الهي و در سايه دين محوري، در برابر ظلم و ستم طاغوت ها مي ايستند و از حق خود حتي به قدر يك وجب از خاك ميهن اسلامي و خون به ناحق ريخته مسلماني نمي گذرند و جانفشاني و ايثارگري در اين راه را نيز فوز عظيم مي دانند.
رفتار و گفتار و منش ايثارگران و شهادت طلبان سراسر عبوديت و بندگي خداوند و عمل به دستورات و تعاليم نوراني دين است. آن هايي كه ايثارگري را معامله با خدا و شهادت طلبي را پرواز بربال ملائك و فرصت ديدار معبود خويش مي دانند، به راحتي، سخت ترين و دشوارترين شرايط را در راه هدف مقدس و الهي شان مي پذيرند و البته جهادگران ميدان ايثار و شهادت از تأييد و هدايت خاص الهي نيز برخوردارند(فهیمی، 1387: 554).
2-5-9. اخلاص و ماندگاری
یکی دیگر از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت، اخلاص است. اخلاص در لغت یعنی پاک کردن چیزی از هر چیزی که غیر آن باشد و با آن درآمیخته باشد (مصطفوی، 1371، ج3 :102). اخلاص در بیان اندیشمندان اسلامی عبارت است از پاک و خالص ساختن قصد و نیت از غیر خدا. به عبارت دیگر حقیقت اخلاص آن است که نیت انسان از هرگونه شرک خفی و جلی پاک باشد (فیض کاشانی،1417، ج8 : 128). پس هرکسی که طاعتی را به جا آورد و قصد قربت داشته باشد ولی با آن غرضی دنیوی بیامیزد عملش خالص نمی باشد (مجتبوی،1377، ج3 :530). اخلاص نشانه های مختلفی دارد که عبارتند از یکسان بودن ظاهر و باطن و کردار و گفتار، دوری از گناهان، زهد، ناامیدی از غیر خدا و از چیزی غیر از گناهش نترسیدن (مهدوی کنی، 1375 :420) و از غیر خدا در مورد اعمالش انتظار تعریف نداشتن (کلینی، 1375، ج2 : 16).
بين اخلاص و ماندگاري ارتباطي عميق و آسماني هست. اساساً در فرهنگ قرآني همه چيز فاني و زوال پذير است، مگر ذات ابدي و ازلي و صاحب جلال و بزرگوار خداوند و البته هر آنچه وجهه الهي داشته و مقبول خداوند باشد نيز باقي و فنا ناپذير است. از اين رو، عملي كه توأم با اخلاص و پاكي نيت و لوجه الله باشد، از خصوصيت جاودانگي و ماندگاري برخوردار است. ايثار و شهادت، از آن جا كه ريشه در وحي و كلام حقه الهي دارد و از روي آگاهي و بصيرت و اخلاص و در راه رضاي خدا تحقق مي يابد براي هميشه ماندگار و جاويدان است.
امام خميني "رضوان الله تعالي عليه" در باره جاودانگي و بقاي ايثار و شهادت چنين مي گويد: «در آينده ممكن است افرادي آگاهانه و يا از سر ناآگاهي بپرسند كه ثمره خون ها و شهادت ها و ايثارها چه شد؟ اين ها يقيناً از عوالم غيب و فلسفه شهادت بي خبرند و نمي دانند كسي كه فقط براي رضاي خدا به جبهه ها رفته است و سر در طبق اخلاص و بندگي نهاده است، حوادث زمان به جاودانگي و بقا و جايگاه رفيع آن لطمه اي وارد نمي سازد...» (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 92).
نه تنها حقيقت ايثار و شهادت، جاودانه و ماندگار است، بلكه هر انساني كه به اين دو افتخار نائل شود، چون با خدا معامله نموده و خداوند شخصاً جنس آن ها را خريدار است، به سود و منفعت ابدي و لايزال خواهند رسيد؛ چنان كه در باره شهدا وارد شده است كه «شهيد نظر مي كند به وجه الله»؛ يعني تمام حجاب هاي حايل بين شهيد و خداوند برداشته مي شود و كسي كه به اين مقام برسد، به جاودانگي و ماندگاري ابدي رسيده و هميشه در محضر خداوند متنعم خواهد بود (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375: 28).
2-5-10. عدالت طلبی
یکی دیگر از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت، عدالت خواهی است. عدالت به معنای قرار دادن هر امری در جایگاه و موضع خودش است. بدین معنا که عدل در درون فرد و درون جامعه ایجاد اعتدال و تعادل، نظم و سامان می نماید و انسان هارا از افراط و تفریط بر حذر می دارد. مسأله عدالت و تحقق آن در جامعه بشری از ضروریات اولیه حیات اجتماعی است. به علاوه عدالت خواهی شأنی از شؤون فطری انسان است که بدون آن انسانیت معنا نمی یابد و آدمی که دارای عقل سلیم و پیراسته از هوا و هوس نفسانی است با جذبه ای خاص به سوی عدل و داد در حرکت است. عدل و داد نه نتها عامل رشد، توسعه، رفاه و امنیت در جامعه بلکه عامل وحدت و یکپارچگی جامعه نیز هست. عدل و داد در وجود انسان، استقامت و اعتدال می آفریند و در جامعه بشری نیز استقامت، اعتدال، استحقاق، فضیلت و استقلال را به بار می آورد. در نتیجه یکی از خواسته های شهیدان و ایثارگران از دوران صدر اسلام تا کنون رعایت عدالت در جامعه بوده تا از طریق آن در جامعه اعتدال ایجاد شود و به هیچ یک از اقشار جامعه ظلم و ستم نگردد (جمشیدی،1380: 108).
2-5-11. گذشت و فداکاری
گذشت و فداکاری از جمله کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت است. که می تواند ناشی از دین و یا غیر دین باشد. آن چه فداکاری برای دین و غیر دین را از هم جدا می کند، عامل تقوا، اخلاص و توجه به خداست. فداکاری و گذشت در دین ابتدا از یک چیز شروع می شود مثلاً گذشت از ثروت، شهرت و ... سپس در مرتبه آخر به گذشت از جان می رسد. زمانی که یک انسان نتواند در مراحل اولیه گذشت یعنی گذشت از لذایذ زندگی، موفق باشد نمی تواند به مراتب بالاتر از گذشت یعنی گذشت از جان برسد. یکی از آثار و پیامدهای گذشت و فداکاری در دین، نجات بشریت از جهل و گمراهی است. نمونه بارز این فداکاری و گذشت، فداکاری امام حسین (ع) در واقعه عاشوراست. ایشان برای نجات دین خداوند از انحراف و به تبع آن نجات بشریت از گمراهی حاضر شدند از جان و مال و فرزندان و خانواده خویش در راه خداوند بگذرند (دژگیر، 1391 : 27).
2-5-12. آزادی خواهی
از جمله معانی لغوی واژه آزادی، رها، خلاص شده، بی قید، مستقل، رهایی از قید و بند می باشد. آزادی همواره رهایی از چیزی است و از اساسی ترین بحث های زندگی سیاسی و اجتماعی است و از دیرگاه مورد توجه انسان بوده است. زیرا آزادی خواسته همه انسان ها بوده است و همه دوست دارند آزاد زندگی کنند و در زندگی خود دست به انتخاب بزنند. شاید کمتر انسانی را می توان یافت که بدون هیچ اجبار و کرامتی تن به قید و بند ناخواسته بسپارد و آزادی فطری خویش را در بند کند.
این از امتیازات آدمی در مقایسه با سایر مخلوقات است. آزادی، همزاد و گوهر آدمی است. او آزاد متولد می شود و باید زندگی کند و راه و رسم حیات خویش را برگزیند. چنان که حضرت علی (ع) می فرمایند : بنده دیگری نباش که خداوند تو را آزاد آفریده است (نهج البلاغه، نامه31). در اندیشه شهید مطهری، آزادی از بزرگ ترین و عالی ترین ارزش های انسانی و مافوق ارزش های مادی است. انسان هایی که بویی از انسانیت برده اند حاضراند با شکم گرسنه و تن برهنه در سخت ترین شرایط زندگی کنند ولی در اسارت دیگران نباشند.
نمونه بارز این انسان ها شهدا و ایثارگران هستند که حاضرند از راحتی زندگی و لذات دنیوی خویش بگذرند و در مقابل یک ملت را به آزادی فطری خود برسانند و کشور اسلامی را از چنگال بیگانگان نجات دهند. نمونه بارز این سلب آزادی در دوران منحوس پهلوی قابل مشاهده بود. آن ها ملت را از انواع مختلف آزادی های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی سلب نمودند و ملت حق هیچ گونه اعتراضی نداشت، لذا اگر روحیه ایثار و شهادت در میان ملت رواج نداشت هیچ انسانی جرأت اعتراض پیدا نمی کرد. وجود چنین روحیه ای سبب شد تا ملت برای کسب آزادی فطری دست به قیام بزند و کشور را از چنگال بیگانگان نجات دهد (دژگیر، 1391: 30 ـ 29).
2-5-13. تقوا و پرهیزکاری
شهید مطهری در معنی واژه تقوا می نویسد که این کلمه از ماده وقی است که به معنای حفظ و صیانت و نگهداری است. که لازمه صیانت از خود، ترک و پرهیز گناهان است. انسان ها به طور فردی و اجتماعی پیوسته به دنبال ارزش ها هستند و تلاش دارند که دررسیدن به آنها از یکدیگر پیشی گیرند و هر یک امتیاز افزون تری را کسب کنند. در اسلام بیش از هر چیز به تقوا توجه شده است و آن میزانی است که بهای ارزش ها به وسیله آن سنجیده می شود، به طوری که هر ارزشی بدون ارتباط با تقوا بی ارزش خواهد بود. از این رو لازمه ایثار و شهادت در راه خداوند داشتن تقوا است، زیرا شهادت نصیب انسان های پاک می گردد و تا زمانی که انسان نتواند خود را از آفات و رذایل درونی پاک گرداند نمی تواند به مرحله ای برسد که در آن حاضر شود به خاطر خداوند جان خویش را فدا نماید.
روح ايثار و شهادت، ضمن توليد تقوا و پرهيزكاري، آن را در جامعه نهادينه مي كند و جامعه اي كه به لباس تقوا و پرهيزكاري آراسته شود، گَرد ناپاكي و مخالفت با ارزش هاي الهي و انساني را از خود مي زدايد، زيرا لباس تقوا زيبنده ترين لباس براي تعالي بخشي به جامعه و فرد است. علاوه بر اين، كرامت حقيقي انسان، راه خروج از بن بست ها و تشخيص حق از باطل در گرو تقواي الهي است (دژگیر، 1391: 28).
2-5-14. مقاومت و سخت کوشی
یکی از کارکردهای دیگر فرهنگ ایثار و شهادت، داشتن روحیه مقاومت و سخت کوشی است. اگر انسان چنین روحیه ای را در خود پرورش دهد می تواند با سخت کوشی و تلاش در مقابل دشمنان بایستد و اجازه تجاوز به حریم مسلمانان را ندهد. تا زمانی که یک انسان روحیه مقاومت و ایستادگی نداشته باشد، نمی تواند وارد میدان جهاد گردد. روحیه مقاومت دارای دو بعد درونی و بیرونی است. تا زمانی که یک انسان نتواند در مقابل بارزترین دشمن درونی یعنی نفس اماره بایستد، نمی تواند در مقابل دشمن بیرونی مقاومت نماید. شهدا و ایثارگران، انسان های مقاوم و سخت کوشی بودند که توانستند در وهله اول در مقابل نفس اماره که عبارتند از شهوات، خودخواهی ها، خودپرستی ها، دنیا طلبی و غرور و حسد بایستند و مقاومت نمایند در نتیجه به تبع آن به قوایی دست یافتند که توانستند با تمام وجود در مقابل دشمنان بیرونی یعنی دشمنان دین اسلام و راه خداوند، مقاومت نمایند (دژگیر، 1391: 30).
2-5-15. زمان شناسی
کارکرد دیگر فرهنگ ایثار و شهادت، زمان شناسی است. زمان شناسی بدین معناست که انسان به موقع بتواند نیاز زمان را بشناسد و در لحظه مناسب اقدامات لازم را انجام دهد. گاهی کاری از سوی انسان انجام می شود ولی چون زمان آن گذشته و یا زمان آن فرا نرسیده آن کار هیچ فایده ندارد و یا حداقل فایده را دارد. لذا انسان ها باید بتوانند با شناخت نیاز زمان، در صحنه عمل حاضر شوند. شاخصه زمان شناسی از این رو به عنوان یکی از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت مطرح می گردد که اگر انسان متناسب با اقتضای زمان وارد میدان جهاد و ایثار و شهادت نشود جهاد او چندان فایده ای ندارد.
در این میان می توان به واقعه عاشورای حسینی اشاره نمود. قبل از وقوع حادثه عاشورا بسیاری از بزرگان دین نتوانستند نیاز زمان را بشناسند و متناسب با آن عمل کنند. لذا در واقعه عاشورا و حرکت در جهاد، کنار حضرت اباعبدالله الحسین (ع) جا ماندند، اما بعد از وقوع حادثه عاشورا و به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و یاران فداکارش، متوجه اشتباه خود شدند و دست به قیام زدند. اگر چه قیام آن ها توانست یزیدیان را به درک واصل کند ولی اگر همین انسان ها در زمانی که امام حسین (ع) ندای هل من ناصر ینصرنی را سر داد وارد میدان جهاد می شدند، هم ارزش شهادت آن ها در نزد خداوند بیشتر می شد و هم نتیجه کار آن ها جاودانه تر می گردید و از همه مهم تر، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در آن غربت کربلا به تنهایی و مظلومانه به شهادت نمی رسیدند (دژگیر، 1391: 28).
2-5-16. جامعیت
لازمه فهم جامعيت فرهنگ ايثار و شهادت، بررسي ارتباط عميق و تنگاتنگ موجود بين آن ها با اصول اعتقادي و فضايل اخلاقي است، كه به برخي از آن ها اشاره مي كنيم :
2-5-16-1. رابطه ايثار و شهادت و ايمان: حاكميت روح ايثار و شهادت در خانه دل انسان، مستلزم ايمان داشتن به مبدأ و معاد و به عبارتي مبادي و مباني و اصول دين است. آن ها كه نه حقيقتي مطلق و بي نياز، براي مبدأ عالم و نه غايت و هدف و نهايتي حكيمانه براي عالم قايلند و به عالم غيب و شهادت ايمان نياورده اند، چگونه مي توانند هدفي متعالي در زندگي شان برگزينند، هدفي كه آن ها را به سر منزل مقصود و بي نهايت هستي برساند. پس ايثار و شهادت در راه خدا محقق نمي شود، مگر در پرتو ايمان به خداي هستي بخش و هر آن چه پيامبران بر آن مأموريت يافته اند.
2-5-16-2. رابطه ايثار و شهادت و صبر: ايثار و شهادت عالي ترين و دشوارترين مرحله از آزمايش و امتحان الهي است. اين مرحله همواره با از خودگذشتگي، از جان گذشتگي، ايثار مال، جاه، آبرو و جان همراه است. در اين راه كه سختي ها و دشواري هاي آن وصف ناشدني است صبري ايوب وار مي طلبد. انساني كه از فضيلت صبر خالصانه براي خدا برخوردار نباشد، در برابر امتحان هاي سخت الهي كه بر او وارد مي شود، به راحتي روحيه خويش را باخته و ميدان را ترك مي كند.
2-5-16-3. رابطه ايثار و شهادت و تسليم و رضا: ويژگي ديگري كه ايثار و شهادت در طالب خويش ايجاد مي كند تسليم بودن و رضا به قضاي الهي است، زيرا آن ها كه ايثار و شهادت را بر مي گزينند، بر اين امر واقفند كه خداوند حكيم و خير محض است و جز به صلاح بندگان خود عمل نمي كند، از اين رو در برابر همه اوامر و نواهي خدا بدون چون و چرا سر تعظيم فرود مي آورند و هر چه برايشان مقدر كند، خير محض مي دانند. ايثارگران و شهيدان نيز از سختي ها و مشكلاتي كه در راه عقيده شان به آنها مي رسد، با جان و دل استقبال مي كنند و در اين صورت است كه به مقام تسليم و رضا راه مي يابند.
علاوه بر اين ها ايثار و شهادت با مقولات ديگري نظير عشق و محبت به خدا، توكل و توسل، بندگي و عبادت، ولايت مداري، تواضع و فروتني، عزت نفس، شجاعت، سرسختي با دشمنان، مهرباني با دوستان، نشاط ديني، غيرت و حياء و حق پذيري و ... مرتبط است، از اين رو از جامعيتي مثال زدني و غير قابل توصيف برخوردار است (فهیمی، 1387: 565 ـ 564).
جدول شماره 2- 1. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت
کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت1. ارزش آفرینی2. حماسه سازی3. کمال بخشی4. بحران زدایی5. موج آفرینی و بصیرت بخشی6. عزت طلبی7. انسانی بودن8 . دین محوری9. اخلاص و ماندگاری10. عدالت طلبی11. گذشت و فداکاری12. آزادی خواهی13. تقوا و پرهیزکاری14. مقاومت و سخت کوشی15. زمان شناسی16. جامعیت
2-6. جلوه های فرهنگ ایثار و شهادت در ایران
با درس آموزي از مکتب پیامبر، مردم ایران چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی در صحنه هاي مختلف به ایثار و فداکاري و شهادت پرداخته اند. انقلاب اسلامی ایران تا حد بسیاري از حادثه کربلا و فرهنگ عاشورایی آن متأثر بوده است. از آن جا که قیام امام حسین(ع) آیینه تمام نماي فلسفه، معنا و تعریف عینی فرهنگ ایثار و شهادت می باشد، طبعاً تقرب به این پدیده منحصر به فرد تاریخی و الهام از آن منجر به ایثارگری و شهادت طلبی و از خودگذشتگی در راه هدف، آرمان ها و ارزش هاي اسلامی و صبر و استقامت در راه تحقق آن در ایران گردیده است (پناهی، 1385: 66).
ایدئولوژي انقلاب اسلامی ایران روحیه فداکاري، ایثار، صبر و شکیبایی را تقویت کرد. در طول انقلاب در رأس ارزش هایی که مورد توجه امام قرار داشت، ارزش هایی چون ایثار، فداکاري، ازخودگذشتگی و پایمردي جاي داشتند (اخوان مفرد، 1381: 245). این ارزشها همگی برخاسته از مذهب شیعی است. به گفته حمید عنایت عنصر ایثار و شهادت، جاذبه اي نیرومند براي همه نهضت هاي شیعی داشته است که نظام حاکم را به مبارزه طلبیده اند و در انقلاب اسلامی نیز به همین نحو عمل شد (عنایت، 1381: 309).
هشت سال دفاع مقدس عرصه دیگري بود که ایثار و شهادت مردان غیور ایران در آن آزموده شد. رهبر انقلاب اسلامی در خصوص درس بزرگ سال هاي جنگ و شهدا می فرمایند : «درس بزرگ شهیدان و ایثارگران عزیز که لحظه اى نباید از آن غفلت شود، آن است که جان را و همه آنچه را که براى ما عزیز است، باید هرگاه که لازم شود، سپر بلاى ارزش هاى اسلامى کنیم و با همه وجود از حاکمیت اسلام که مایه عزت و شرف و آزادگى است دفاع نماییم. دفاع از اسلام، امروز نیز مانند صدر اسلام، جز با گذشت و فداکارى و ایثار و شهادت ممکن نیست؛ و جان و مال و تلاش و دانش و آبرو و همه داشته و اندوخته مسلمانان صادق باید هرگاه لازم شود، در راه دفاع از آن حقیقت روشن و مقدس صرف شود. همه آحاد ملت، به خصوص کارگزاران حکومت اسلامى، باید این درس را از شهیدان همواره به یاد داشته باشند و از خداى متعال توفیق در این راه را بخواهند» (باقری دولت آبادی، 1389: 43).
2-7. نقش فرهنگ ایثار و شهادت در تقویت امنیت ملی
برای این که کشوری بتواند امنیت ملی خود را تأمین کند، باید دارای قدرت ملی بالایی باشد. هر چه میزان تهدیدات بیشتر متوجه آن کشور باشد، باید در مقابل این تهدیدات، قدرت ملی بیشتری تولید کند. در هر جامعه ای قدرت ملی به عواملی بستگی دارد؛ از این عوامل می توان منابع، سرزمین، فرهنگ، تجهیزات، منابع اقتصادی و ... را نام برد. امروزه در حوزه سنجش قدرت ملی، نقش مردم و تأثیرگذاری آن بر رویکردهای کشورها، نقشی اساسی و تعیین کننده است؛ این که چگونه می اندیشند، نسبت به حکومت چه دیدی دارند، چه انگیزه هایی نسبت به اهداف خود دارند، تا چه اندازه حاضرند در راه رسیدن به آرمان های ملی و اعتقادی مقاومت و ایستادگی کنند و .... در واقع، فرهنگ و باور، ارزش، جهان بینی و نوع تفکر و نگرش مردم یک کشور، جایگاه ویژه ای در ارزیابی قدرت ملی برای تأمین امنیت ملی به شمار می رود.
جامعه ای در تأمین امنیت ملی خود موفق تر است که در کنار برخورداری از تجهیزات و امکانات مادی، مردمانش نیز دارای روحیه صبر، بردباری و تحمل سختی ها باشند و در راه رسیدن به اهداف ملی از جان خود نیز بگذرند و کشته شدن در راه حفظ آرمان ها را یک ارزش بدانند. از این رو، می توان گفت چنین معادله ای شکست ناپذیر است و به خوبی می تواند در مقابل دشمن به پیروزی برسد و آن را شکست دهد. البته اساساً بحث مردمی با اعتقاد مذهبی اسلامی و بخصوص مذهب متعالی شیعه و در حکومتی که حکومت اسلامی نامیده می شود، با سایرین بسیار متفاوت است. مردمی که الگوی کاملی از ایثار و شهادت طلبی در راه رسیدن به اهداف و آرمان های اعتقادی دارند، چندین گام از دیگران پیش ترند. امام حسین(ع) که الگوی کامل ایثار و شهادت است و شهادت را تنها راه حفظ دین جدش می داند، شمشیر ها را دعوت می کند تا او را دریابند.
امروزه مسأله مهم این نیست که کشوری با هواپیما، زیردریایی، کلاهک هسته ای یا موشک می تواند امنیت ملی خود را تأمین کند، بلکه عموماً کشوری می تواند امنیت ملی خود را تأمین کند که مردمانش دارای روحیه مقاومت، ایثار و فداکاری باشند و حاضر شوند با انگیزه بسیار بالا در برابر دشمنان متجاوز ایستادگی کنند. امنیت بدون ایثار و فداکاری، پایداری چندانی ندارد. کسی به ایثار و از خود گذشتگی اعتقاد راسخ قلبی نداشته باشد، در انتخاب بین منافع اعتقادی ـ ملی و منافع شخصی، دومی را برمی گزیند و آنچه را که منافع او را هرچند زودگذر به دنبال داشته باشد، ترجیح می دهد، و جامعه ای که سست اراده و فاقد روحیه مقاومت، ایثار و فداکاری باشد و به هر نحوی نگران از دست دادن جان خود باشد، به راحتی از دشمن شکست می خورد و در نهایت امنیت ملی این جامعه مخدوش خواهد شد. در مجموع از خودبیگانگی، خدا را فراموش کردن و در بند دنیا گرفتار شدن، از مهم ترین موانع در بسط و ترویج فرهنگ مقاومت، ایثار و شهادت در جامعه است. آن چیزی که اساساً فرهنگ ایثار و شهادت را تهدید می کند، عدم وجود روحیه بردباری، صبر، شکیبایی و روحیه پایداری در مقابل دشمنان است.
مسلماً باور این مطلب موجب می شود متولیان امنیت جامعه برای تولید قدرت ملی به شکل غیر مستقیم برای این مقوله سرمایه گذاری ویژه ای کنند و به حوزه فرهنگ سازی برای ایجاد و تقویت روحیه مقاومت، ایثار و شهادت طلبی نگاه ویژه ای داشته باشند؛ یعنی اگر بنا باشد برای امنیت ملی در بخش صنایع دفاعی و تجهیزات سرمایه گذاری شود، جنگ افزارهای لازم خریداری و آموزش لازم به نیروها داده شود، طبیعی است که به طور همزمان باید برای فرهنگ سازی مقاومت، ایثار و شهادت طلبی نیز سرمایه گذاری کرد.
زمانی که تهدیداتی از بیرون، ارزش ها و منافع حیاتی یک کشور را تهدید کنند، آحاد مردم آن جامعه نقش اصلی را در تأمین امنیت ملی ایفا می کنند. هر فرهنگی که در جامعه حاکم باشد، در نیروهای مسلح آن جامعه نیز متبلور و نمایان می شود. از این رو اگر فرهنگ حاکم در کشوری ایثار، شهادت، مقاومت و ایستادگی باشد، به طور طبیعی در همه ارکان آن کشور نیز ظاهر خواهد شد.
نمونه عملی روحیه ایثار و شهادت طلبی در دوران هشت ساله دفاع مقدس جلوه گر است. نیروهای مردمی در کنار نیروهای نظامی، دوشادوش هم با متجاوزان مبارزه کردن و ذره ای از خاک مقدس جهموری اسلامی ایران را به دشمن ندادند. آن ها در راه رسیدن به ایثار و شهادت از یکدیگر پیشی می گرفتند و جان خویش را با خداوند معامله می کردند. اینان الگوهای همیشه جاودان ایثارگری و شهادت طلبی هستند که تاریخ این مرز و بوم هرگز آن ها را از یاد نخواهد برد.
فرهنگ ایثار و شهادت از دو طریق می تواند بر امنیت ملی تأثیرگذار باشد. اولین تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر مقوله امنیت به مفهوم سنتی آن است. روحیه ایثارگری و شهادت طلبی هم نقش بازدارندگی دارد و دشمن را از تهاجم باز می دارد و هم باعث می شود در هنگامه هجوم، جوانان این دیار به میدان جنگ شتافته، از حریم اسلام حراست و پاسداری نماید. تجربه اکثر کشورها نشان می دهد که هرگاه روحیه ایثار و فداکاری در میان مردم ضعیف بوده است، دشمن نه تنها در تهاجم خود موفق بوده، بلکه توانسته است بخش هایی از خاک کشور مورد هجوم را نیز از آنان جدا نماید. از این رو، روحیه ایثار و شهادت سد محکمی در برابر تهاجم دشمن به شمار می آید.
اما مهم ترین تأثیری که فرهنگ ایثار و شهادت بر امنیت ملی کشور دارد، تأثیر فرهنگی و نرم است. فرهنگ ایثار و شهادت در صورتی که بتواند به زیبایی به نسل جوان منتقل شود، می تواند نسلی مؤمن تربیت نماید که در هنگامه خطر مانند پیشینیان خود به میدان جهاد و ایثار و شهادت بشتابند.
فرهنگ ایثار و شهادت هم به جهت بازدارندگی، امنیت ملی کشور را از تهاجم نظامی تأمین می کند و هم با عطرآگین کردن فضای کشور و مقابله با تهدیدات نرم دشمن، باعث تربیت نسلی مؤمن و شهادت طلبی می گردد که در هنگامه خطر به دفاع از اسلام می پردازند. نشر و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت همچنین می تواند نسلی شجاع و ایثارگر تربیت نماید تا مانند شهدا در میدان جهاد علمی نیز نقش آفرینی کنند. از این رو، دستگاه های فرهنگی کشور و در رأس آنها آموزش و پرورش باید کوشش کنند با معرفی هر چه بیشتر شهدا به نسل جوان، آنان را با فداکاری های این شهدا آشکار نمایند و این کار را مقدمه تربیت جوانان و سازندگی کشور قرار دهند (سمائی، 1387: 407 ـ 405).
2-8 . الگوی برنامه درسی با رویکرد فرهنگ ایثار و شهادت
نادری زاده و همکاران (1390) در پژوهش خود تحت عنوان «الگوی آموزشی تقویت فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی مدارس» بیان می کند، هر برنامه درسی که هدف آن آموزش فرهنگ ایثار و شهادت است باید مبتنی بر اصول و قوانین یادگیری باشد. بنابراین برنامه درسی ارائه شده در محیط های رسمی آموزش و پرورش بایستی به قدری قوی و حساب شده باشد که هم در زمان حال منجر به یادگیری و درک و فهم فرهنگ ایثار و شهادت گردد و هم این زمینه و گرایش را در فراگیران ایجاد کند که برای همیشه بخشی از اوقات و فرصت های خود را جهت ارج نهادن و تکریم فرهنگ مزبور به هر روش و سیاقی صرف نمایند. سپس بدین منظور، الگوی آموزشی خاصی را با رویکرد فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی طراحی می نماید.
الگوی جاری با استفاده از تحلیل و ترکیب دو الگو طراحی و تدوین شده است: 1) الگوی آموزش مدرسه ای کلاین 2) مدل طبقه بندی اهداف آموزشی بلوم و همکاران.
در الگوی کلاین(1981)،9 عنصر از عناصر اساسی در یک برنامه درسی شناسایی شد که چنانچه در اجرای یک برنامه درسی مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت به مراحل 9 گانه توجه شود الگوی مطرح شده این قابلیت را دارد که نتایج مفید و رضایت بخشی را عاید فراگیران و نظام آموزشی نماید. در ادامه مراحل و مسیر آموزشی لازم جهت تقویت و غنی سازی فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی مراکز آموزشی ارایه می‌گردد.
2-8-1. انتخاب و تدوین اهداف آموزشی
انتخاب اهداف آموزشي اولين گام از يك فرايند آموزشي است و معلم يا برنامه ريز با اين سؤال اساسي و مهم رو به روست كه يادگيرندگان در جهت تحقق چه اهدافي به يادگيري مي پردازند؟
در اجرای این مرحله هدف مشخص و معلوم است، بدین معنا که فراگیران در پایان روند آموزشی باید با مفهوم و معنای واقعی ایثار و شهادت آشنا شوند. لذا در اين مرحله مي‌توان اهداف را به دو مقوله ي كلي و جزئي (رفتاري) تقسيم بندي كرد.
هدف كلي : آشنايي فراگيران با مفهوم ايثار و شهادت.
اهدف جزيي و رفتاري : 1. توصیف دلايل اهميت مفهوم ايثار و شهادت 2. چرایی زنده نگه داشتن یاد شهدا و ایثارگران 3. چگونگي كاربرد مفهوم ايثار در زندگي روزانه 4. نوشتن شعر، مقاله، داستان و ... راجع به شهادت و ایثار
2-8-2. محتوای یادگیری
در اين مرحله با اين سؤال سر و كار داریم كه يادگيرندگان چه چيزي مي آموزند؟ این که یادگیرندگان چه چیزی را باید بیاموزند تا با فرهنگ ایثار و شهادت آشنا شوند، مستلزم ارائه مفاهیم و متون مؤثر و کارآمدی است که به فراگیران کمک کند تا درک و فهم شایسته ای از فرهنگ ایثار و شهادت در درس مورد نظر پیدا کنند. در سازماندهی محتوای متون درسی، دو موضوع از اهمیتی فوق العاده برخوردار است. وسعت و توالی منطقی. در تدوین و تنظیم مفهوم ایثار و شهادت در متون درسی باید به تقدم و تأخر برنامه درسی توجه دقیق داشت تا فراگیر بتواند ضمن استفاده از سلسله مراتب و طی مراحل منطقی، پیوسته در امر یادگیری پیشرفت نماید. بنابراین در تدوین محتوایی که هدف اصلی آن آشنایی با مفهوم ایثار و شهادت است، متن درسی باید شامل مفاهیم، اصول، اندیشه ها، فرآیندها و مهارت های مربوط به این مفهوم باشد.
2-8-3. فعالیت ها و تجارب یادگیری
سؤال اساسی که ما را در جهت انتخاب فعالیت ها و تجارب مفید یادگیری هدایت کند این است که یادگیرندگان چگونه می آموزند؟ به زعم متخصصان تعلیم و تربیت، فعالیت ها یا تجارب یادگیری، فعالیت هایی هستند که فراگیران در راه دستیابی به اهداف آموزشی انجام می‌دهند. تجارب یا فعالیت های یادگیری بایستی با توجه به اهداف رفتاری انتخاب شود (شورت، 2002). چنانچه فعالیت ها و تجارب یادگیری مبتنی بر اهداف جزئی و رفتاری نباشد، کمکی به یادگیری مفهوم ایثار و شهادت و پیامد های ناشی از آن نخواهد کرد.
متأسفانه گاهی در شرایط واقعی آموزش، فعالیت ها و تجارب یادگیری، به تجارب سطحی و ظاهری از جمله روخوانی، رونویسی، حفظ کردن و .... منتهی می‌شود. در صورتی که فعالیت ها و تجارب زیرین می‌تواند در غنی سازی و تقویت مفهوم ایثار و شهادت و توسعه فرهنگ مقاومت و پایداری به نحو مؤثر و کارآمدی عمل نماید و در فراگیران برای یادگیری ایجاد انگیزه نماید. بحث کردن راجع به شهید، شهادت و ایثار، کنفرانس دادن در این حوزه، خواندن، گوش‌دادن، یاداشت برداشتن، جمع آوری کردن اطلاعات، صحبت کردن، ضبط کردن، فکر کردن، گزارش دادن، نوشتن، و .... ، بنابراین تجارب و فعالیت های یادگیری فراوانی وجود دارد که در خصوص آموزش و فرهنگ سازی پیرامون مفهوم ایثار و شهادت می‌تواند به غنی سازی آموزشی و برنامه درسی کمک نماید و محدود کردن فراگیران به چند تجربه سطحی و جزئی خطایی است که آثار سوء آن در آموزش به خوبی آشکار و نمایان می‌شود.
2-8-4. نقش معلم
در گام چهارم ما با این سؤال رو به رو هستیم که معلم چگونه می‌تواند جریان یادگیری مفهوم ایثار و شهادت را در کلاس درس تسهیل نماید؟ مطالعه مفهوم ایثار و شهادت برای هر فرد لازم و ضروری است، اما بیش از همه معلم باید با این مفهوم آشنا باشد. از آنجا که مؤسسات آموزشی اهداف خود را از جامعه می گیرند و یکی از وظایف مؤسسات آموزشی آشناساختن افراد به فرهنگ جامعه و خصوصاً فرهنگ ایثار و شهادت است، بنابراین برای این که معلم به نحو مؤثری فراگیران را با این مفهوم آشنا کند باید مطالعاتی عمیق و اساسی درباره شهید، شهادت، ایثار، مقاومت و .... داشته باشد تا بتواند یافته های خود را از طریق روش های گوناگون و متنوع تدریس و یادگیری به دانش‌آموزان انتقال دهد.
2-8-5. مواد و منابع یادگیری
در این مرحله، طراح، برنامه ریز و مجری (معلم) با این سؤال سروکار دارد که یادگیرندگان با کمک چه چیزی به یادگیری مفهوم ایثار و شهادت می پردازند؟ در این مرحله معلم بایستی دقیقاً مواد و وسایلی را که می خواهد مورد استفاده قرار دهد تنظیم کرده و قبل از اجرای تدریس نسبت به تدارک و آماده کردن آن ها اقدام نماید. عوامل بی شماری بر تعیین مواد و وسایل آموزشی تأثیر می‌گذارند که برخی از آنها عبارتند از : 1. توجه به اهداف جزئی و رفتاری 2. تنوع توانایی ها، علایق و به طور کلی سوابق و مشخصات فراگیران 3. تنوع و تعداد اهداف آموزشی 4. مواد و وسایل موجود یا ممکن الوجود 5. امکانات مالی مؤسسه آموزشی.
هر چند مفهوم ایثار و شهادت به لحاظ لغوی جنبه انتزاعی و ذهنی دارد، ولی با عنایت به مصادیق و مواردی که در دنیای واقعی وجود دارد، می‌توان از مواد، وسایل و تجهیزات متنوع، جهت آموزش و تدریس استفاده کرد. از جمله : برنامه های کامپیوتری، ضبط صوت، رادیو، انواع تابلوهای آموزشی، فیلم های دوران دفاع مقدس، لوازم و تجهیزات به جا مانده از شهدا و ایثارگران و زمان جبهه و جنگ. بنابراین مواد و وسایل گوناگون و متنوعی وجود دارد که در سطح کلاس درس، معلم می‌تواند به منظور غنی سازی و تقویت نحوه آموزش و افزایش و ارتقای سطح مفهوم ایثار و شهادت مورد استفاده قرار دهد.
2-8-6. گروه بندی آموزشی
در این مرحله از الگو افراد شرکت کننده در جریان آموزشی با این سؤال سر و کار دارند که فراگیران برای یادگیری مفهوم ایثار و شهادت با چه کسانی به یادگیری می‌پردازند؟
در آموزش مفهوم ایثار و شهادت می‌توان افراد را با توجه به تعداد شرکت کننده در جلسه و نوع اهداف آموزش به 3 گروه تقسیم کرد: الف)گروه های بزرگ و بسیار بزرگ ب)گروه های متوسط ج)گروه‌های کوچک و تک نفری. البته مشخص کردن تعداد دقیق فراگیران برای هر یک از سه گروه یاد شده کاری است بس دشوار که بستگی به موقعیت ها، هدف از گروه بندی و سلیقه کسانی دارد که آن ها را مشخص‌می کنند. یکی از عوامل اساسی در انتخاب گروه های تدریس و یادگیری، ماهیت اهداف آموزشی است. بنیامین بلوم و همکاران در یک تقسیم بندی، اهداف آموزشی را به 3 حیطه تقسیم بندی کرده اند.
2-8-6-1. حیطه شناختی: این حیطه مربوط به اهدافی می‌شود که محتوای مربوط به آن ها جنبه تئوری داشته و دستیابی به آن ها فعالیت ذهنی و عقلانی قابل توجهی را ایجاب می‌کند. هرگاه متن درسی ما راجع به ایثار و شهادت در قالب حیطه شناختی باشد می‌توان از گروه های بزرگ و یا حتی بسیار بزرگ استفاده کرد.
2-8-6-2. حیطه عاطفی: هدف های این حیطه در ارتباط با ایجاد و یا تغییر نگرش، طرز تفکر، طرز تلقی و یا ارزش ها سروکار دارد. بنابراین استفاده از گروه های بزرگ کارایی ندارد و لذا برای دستیابی به این موضوع که فراگیران تا چه حد نسبت به مفاهیم، آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت علاقه مندی و گرایش نشان دهند، باید از گروه های کوچک یا متوسط استفاده کرد.
2-8-6-3. حیطه روانی ـ حرکتی: در این حیطه اهدافی قرار می گیرند که در جریان دستیابی به آن ها هم فکر و هم فیزیک مداخله دارند و لذا متخصصان تعلیم و تربیت به استفاده از گروه های کوچک و یا تک نفری سفارش می‌کنند.
2-8-7. مکان آموزش
در این مرحله با این سؤال مواجه هستیم که فراگیران در چه مکانی به فراگیری مفهوم ایثار و شهادت می پردازند؟ غالباً ما فکر می کنیم که فضا محدود و محصور به کلاس درس است و کلیه فعالیت ها در چهار دیواری محصور آن صورت می‌گیرد. استفاده دائم و همیشگی از کلاس های درس، می‌تواند جریان آموزش و یادگیری را کم روح تر کند. پس برای کیفی کردن و بهینه سازی فرآیند آموزش مفهوم ایثار و شهادت باید از مکان های متنوع استفاده کرد. در انتخات مکان آموزش، معلم باید بهترین مکان را برای آموزش و تدریس استفاده کند. در نظام های مترقی آموزشی، کلاس درس تنها فضای آموزشی تلقی نشده بلکه همراه با برنامه ریزی و پیش بینی لازم، از دیگر فضاهای آموزشی نیز حداکثر استفاده به عمل می آید. در زیر آن دسته از فضا های آموزشی که می‌تواند در آموزش بهتر مفهوم ایثار و شهادت به ما کمک کنند ذکر می‌گردد. سالن های سخنرانی، کتابخانه ها، مراکز یادگیری، نمایشگاه های سالانه، موزه ها، منازل خانواده های شهدا و ایثارگران، گلزار شهدا و هر جا و مکانی که می‌تواند آثاری از شهید و شهادت را در ذهن ما تداعی کند.
2-8-8 . زمان آموزش
در این مرحله با این سؤال مواجه هستیم که فراگیران در چه زمانی به فراگیری مفهوم شهادت و ایثار می پردازند؟ این نکته حائز اهمیت است که فراگیران در چه زمانی باید با مفهوم ایثار و شهادت آشنا شوند. نمی‌توان هر چیزی را در هر زمان آموزش داد. اغلب ما غافل از این نکته هستیم که آموزش را فقط به زمان موجود در کلاس درس اختصاص می دهیم و زمانی را که دانش آموز در کلاس صرف می‌کند بعنوان با ارزش ترین اوقات به شمار می آوریم. همان طور که می‌توان مکان آموزش را به جاهای خارج از محیط فیزیکی مدرسه تسری داد، راجع به زمان آموزش نیز این امر صادق است و می‌توان با انجام تکالیف و فعالیت های متنوع آموزشی به استفاده بهینه از زمان در خارج از محیط رسمی آموزشی اقدام کرد. در طراحی و تدوین کتب درسی و تعیین سرفصل دروس، توجه به تقویم شمسی و قمری به منظور توجه به بعد زمان و ایام گوناگون مذهبی و ملی و جایگزینی دروس در موقعیت های زمانی مطلوب که دارای بیشترین بازده باشد نیز حائز اهمیت است.
2-8-9. سنجش و ارزشیابی
در این مرحله با این سؤال رو به رو هستیم که فعالیت های انجام شده بر اساس مراحل یک تا هشت به چه میزان در یادگیری مفهوم ایثار و شهادت در فراگیران مؤثر بوده است؟ بنابراین در ارزشیابی از آموخته های فراگیران در خصوص مفهوم ایثار و شهادت، معلم بایستی در سه حیطه، اقدام به سنجش و ارزیابی وضعیت فراگیران بپردازد. یعنی با استفاده از آزمون های ویژه، دانش، نگرش و مهارت فردی و گروهی فراگیران را مورد سنجش و ارزیابی قرار دهد. استفاده از اهداف آموزشی بلوم در ارزشیابی، حامل این پیام اساسی است که برنامه‌ریزان و طراحان برنامه های درسی، هنگامی که در حال طراحی و تهیه متون درسی در قالب مفهوم ایثار و شهادت هستند، بایستی فعالیت ها و متونی را پیش بینی و تدوین کنند که در تمامی حیطه ها فراگیران را آماده فراگیری نماید. پس توجه به اهداف و حیطه های آموزشی از گام اول شروع می‌شود و تا گام آخر ادامه می‌یابد.
12763506858000
شکل شماره 2- 4. عناصر برنامه درسی مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت
2-9. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت در دانش آموزان
نخستین گام برای آموزش و تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت، آشناسازی مخاطب با آن موضوع است. به همین خاطر، همان اصولی که در برنامه درسی برای انتخاب محتوا در نظر گرفته می شود، در این خصوص نیز مصداق پیدا می کند. یادگیری غلط به اندازه ترویج فرهنگ مخرب، توانایی تخریب دارد. برخی از روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت در دانش آموزان عبارتند از :
2-9-1. ملموس سازی
يك مسأله براي آن كه از سوي دانش آموز پذيرش يابد، بايد براي او ملموس باشد. بايد توجه داشت كه در آموزش مسائل مختلف، به سطح دشواري درك آن مسأله توجه ويژه شود. يكي از موانع مهجوريت ارزش ها، آگاهي نسل هاست. نسل هاي نو، زماني مي توانند درك درستي از ارزش ها داشته باشند كه به طريق مقتضي قادر به لمس آن ها باشند. اگر زماني، شاهد كم رنگ شدن ارزش هاي اسلامي و اجتماعي نظیر ایثار و شهادت هستيم، به اين دليل است كه در بيان مصاديق و مفاهيم آن و ملموس سازي آن ها براي نسل نو مايه لازم را نمي گذاريم (محمودی، 1387: 690).
2-9-2. تجربی سازی
اين يك اصل اساسي است كه فراگیر، مسائلي را كه خود بارها در زندگي، به شكل هاي گوناگون تجربه كرده باشد، بهتر فرا مي گيرد. تجربي بودن؛ يعني اين كه دانش آموز، مسأله مورد نظر را در ميان آشنايان و دوستان خود به نوعي ديده باشد و با پيامدهاي وقوع آن رخداد بر آن افراد، آشنايي داشته باشد؛ مثلاً در زمينه آموزش ایثارگری و شهادت طلبي، مي توان از تجربيات فراگیرانی بهره گرفت كه از طريق يكي از اعضاي خانواده يا نزديكان، اين مسأله را تجربه كرده اند (فرهادیان، 1382: 296).
2-9-3. آموزش از زبان همسالان
ابتکار یک معلم باید چنین باشد که تلفیقی از روش هایی را به کار برد که در آن، هر یک از دانش آموزان، برای همدیگر نقش یک مربی را ایفا کنند. دانش آموزی كه خاطرات پدرش را از جبهه هاي جنگ و نحوه ایثار و شهادت او براي دوستانش تعريف مي كند، ترويج فرهنگ ایثار و شهادت را به بهترين نحو انجام داده است؛ زيرا ارائه مسأله آموزشي با بيان دوستان و همسالان براي فراگيران، قابل هضم تر است و به مسأله مورد نظر نگاهي عاطفي تر دارد (مصدقی، 1373: 38).
2-9-4. تصویرسازی
آموزشي كه به همراه تصويرسازي انجام شود، پذيرش بهتري خواهد داشت. عموماً ارائه مسائل مهمي چون ایثارگری و شهادت طلبي، به صورت تئوريك، براي فراگيران، دشوار خواهد بود. يك فيلم آموزشي از شجاعت ایثارگرانی كه در جبهه ها عليه دشمنان به پا خاسته و جان خود را در اين راه از دست داده اند، مي تواند چنان بر روي بيننده مؤثر باشد كه چندين كلاس درس، نتواند گوشه اي از اين تأثير را در انديشه فراگيران بيافريند (بکائی، 1381: 12).
2-9-5. تطابق گفتار و کردار
منظور از اين اصطلاح آن است كه نبايد گفتار و كردار دبیران و کادر مدرسه با همديگر تناقض داشته باشد. آموزگاري كه خود نتواند به آن چه مي گويد عمل كند، نمي تواند الگوي مناسبي براي فراگيران خود تلقي شود. در بسياري از موارد، رفتار معلمان و ساير كادر مدرسه نسبت به دانش آموزان، قوانين و مقررات نانوشته در محيط مدرسه، ارزش گذاري هاي غير رسمي و نظاير آن، ضمن ايجاد يادگيري هاي غير مستقيم، تأثير بسيار شگرفي در شكل گيري شخصيتي دانش آموزان دارد (آیزنر، 1994: 88).
2-9-6. آموزش گام به گام
به فراگيري كه نمي تواند درك كند چرا به زمان نياز است تا انسان جان خود را از دست بدهد، نمي توان از فوايد درك شهادت طلبي و ايثارگری گفت. در وهله نخست بايد براي اين دانش آموز، بسترسازي مفهومي كرد. پس از آن بايد براي وي جنبه هاي مختلف اين مفهوم را ارائه كرد. آموزش گام به گام به ما مي گويد كه به همه فراگيران به مثابه يك كلاس بزرگ نگريسته نشود؛ چه بسا كه عده اي از آنان، براي درك مفهوم شهادت طلبي و ايثارگری نياز به آموزش هاي ويژه و خاص داشته باشند. بنابراين، بايد به توانايي دانش آموزان مختلف توجه داشت. چنان که خداوند می فرماید : ما به کسی جز به اندازه توانش تکلیف نمی کنیم. امام محمد غزالی نیز در این خصوص می گوید : متعلم یک باره در فنون علم فرو نرود، بلکه ترتیب را مراعات کند و از کمتر مهم، بیاغازد و به بیشتر مهم بینجامد (غزالی طوسی، 1374: 129).
2-9-7. خوشایندسازی
محیط یادگیری برای دانش آموز باید چنان باشد که از آموزش هایی که به وی داده می شود، احساس لذت کند. دانش آموز نباید با آنچه که می آموزد، احساس بیگانگی کند. استفاده از تئاتر، فیلم، نقاشی، موسیقی و نظایر آن همگی روش های مناسبی هستند که نه تنها بعد شناختی مخاطب را، بلکه هم زمان جنبه عاطفی وی را نیز درگیر می سازند. در این صورت، هم چنان که بسیاری از متخصصان حوزه برنامه درسی متذکر شده اند، یادگیری بهتر و عمیق تر صورت می گیرد (مهرمحمدی، 1383: 31).
2-9-8 . بهره گیری از مثال و مصداق
معرفی مثال ها و مصادیق تاریخی و معاصر، نقش بسیار شگرفی در تفهیم مفهوم ایثار و شهادت و ترویج آن دارد. به کارگیری مثال و مصداق، روشی است که قرآن نیز به کرّات از آن استفاده کرده است. نمونه بارز آن قصص قرآنی است که در آن ها فلسفه زندگی پیامبران الهی که منطبق بر فرهنگ ایثار و شهادت است، به خوبی تشریح و توصیف شده است (باقری، 1376: 15).
شکل شماره 2- 5. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت
بخش دوم : آموزش متوسطه
2-10. جایگاه آموزش متوسطه در نظام تعلیم و تربیت
تعلیم و تربیت، مجموعه اعمالی است که بر اساس آن شرایط مساعد برای رشد و شکوفایی استعدادهای آدمی فراهم می گردد. خداوند متعال در وجود انسان، استعدادهای گوناگونی که از آنها به فطرت تعبیر می کنیم، خلق کرده است. وظیفه تعلیم و تربیت آن است که فطرت را شکوفا و به تدریج آن را به سوی کمال مورد نظر هدایت کند. از زمانی که حیات فرد شروع شد، تربیت او آغاز می شود. در سنین اولیه زندگی نهاد خانواده مؤثرترین عامل رشد کودک است. در این مرحله، رفتار و گفتار والدین و دیگر اعضای خانواده بر کودک تأثیر می گذارد و شخصیت او را پایه ریزی می کند. ویژگی بارز این مرحله از تربیت غیررسمی و رویاروی بودن، عاطفی بودن آن است.
در جوامع پیچیده معاصر نیز مانند جوامع و اجتماعات سابق، پرورش شهروند، هدف اساسی تعلیم و تربیت است. شهروند به کسی اطلاق می شود که ارزش های مورد نظر جامعه در وجود او درونی شده، رفتار او مطابق مورد قبول جامعه باشد. نظام تعلیم و تربیت هر قدر در انجام دادن این رسالت عمیق تر و اساسی تر عمل کند، به همان اندازه در دستیابی به اهداف عالی تر و ساختن افراد مطلوب جامعه موفق تر خواهد بود، برای مثال لازم است افراد قوانین و مقررات جامعه را بشناسند و رفتارهای خود را با آن هماهنگ سازند. برای تحقق این امر باید دستگاه تعلیم و تربیت آموزش هایی را به وجود آورد که مورد نیاز جامعه ای است که فرد در آن زندگانی می کند. در غیر این صورت، بی نظمی و هرج و مرج جامعه را فرا خواهد گرفت. اگر وظایف شهروندی را تحلیل کنیم، از این قبیل موارد که باید به اعضای جامعه آموزش داده شود، نمونه های متعددی می توان یافت.
این نوع آموزش ها که همه افراد جامعه نیاز دارند، آموزش عمومی نامیده می شود. یعنی همه مردمی که در جامعه معینی زندگی می کنند باید از آن برخوردار شوند تا میسر گردد. وجه تسمیه این تعلیمات به «اجباری»، هم گویای این نکته است که محصول این تعلیمات باید افرادی باشند که ارزش های جامعه را پذیرفته اند و رفتارهای مورد قبول از خود نشان می دهند. هم بر این مبنا استوار است که انسان ها صرف نظر از سن، جنس، موقعیت های خانوادگی و اجتماعی نیازهایی دارند و از نظر عضویت در یک جامعه معین اشتراک دارند، بر این اساس محتوای یکسانی را باید بیاموزند و به هدف های مشترکی نائل شوند.
غیر از استعدادهای عام به تدریج علایق، رغبت ها و توانایی های خاصی در افراد بروز می کند. از سوی دیگر، همان طور که استعدادهای عام اهمیت دارد و باید به پرورش آنها همت گماشت، استعدادهای خاص نیز مهم است. برای شناخت و پرورش این استعدادها باید برنامه ریزی لازم انجام گیرد. آموزش متوسطه بیشتر به پرورش این استعدادها اختصاص دارد. البته آموزش همگانی و پرورش استعدادهای عام نیز در دوره متوسطه ادامه پیدا می کند، ولی در این دوره بر تأمین نیازهای شغلی و حرفه ای و جهت دادن افراد در مسیرهای خاص تأکید می شود، به بیان دیگر در حالی که در تعلیمات ابتدایی و آموزش همگانی بر استعدادهای عام و تقویت وجوه اشتراک و فراهم کردن موجبات تجانس افراد تأکید می شود، تعلیمات متوسطه با پرداختن به استعدادهای خاص بر تفاوت ها تکیه می کند تا ضمن تأیید وجوه تمایز شخصیت افراد و پرورش آنان، جواب گوی نیاز جامعه در زمینه های مختلف باشد، به عبارت دیگر تعلیمات ابتدایی بیشتر به شباهت ها و تعلیمات متوسطه بیشتر به تفاوت ها توجه دارد (ملکی، 1389: 17 ـ 16).
2-11. اهمیت دوره متوسطه
1. این دوره تحصیلی یکی از حلقه های زنجیر آموزشی است که آموزش عمومی را به آموزش عالی پیوند می دهد و هر نوع نارسائی و خللی در آن، مستقیماً در عملکرد دو کیفیت حلقه آموزشی قبل و بعد تأثیر بسزایی خواهد داشت (صافی، 90:1385).
2. این دوره تحصیلی، از سه بعد دوره ای انتقالی است، انتقال از آموزش عمومی و غیر تخصصی به آموزش دانشگاهی و تخصصی، انتقال از محیط آموزشی به محیط کار و زندگی، و بالأخره دوره انتقال میان کودکی که نیازهای فرد تحت نظر و مراقبت دیگران تأمین می شود و جوانی و بلوغ که فرد به استقلال و قبول مسئولیت می رسد. هر یک از این ابعاد به تنهایی از حساسیت و اهمیت ویژه ای برخوردار است و ترکیب آنها با یکدیگر حساسیت و اهمیت این دوره را چند برابر می کند (خوش قدم خو و همکاران، 173:1391).
3. در بسیاری از کشورها از جمله ایران، دوره آموزش متوسطه منبع اصلی تربیت نیروی انسانی نیمه ماهر به شمار می رود و از این رو تأثیر ویژه ای در میزان موفقیت برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی می گذارد (وزارت آموزش و پرورش،18:1373).
4. این دوره با سن شروع کار و مرحله احساس نیاز نوجوان و جوان به استقلال و موجودیت و علاقه مندی به کارهای تولیدی و اقتصادی مقارن است. بنابراین در این دوره، برنامه ریزی تحصیلی باید بر پایه ای استوار باشد که موجبات رشد شخصیت دانش آموزان فراهم آید و استعدادهای اختصاصی آنان شکوفا شود و برای زندگی مفید فردی و اجتماعی آمادگی لازم در آنان ایجاد شود (ملکی، 37:1389).
2-12. ابعاد روانشناختی آموزش متوسطه
با توجه به این که در برنامه ریزی درسی هر دوره باید ویژگی های روانی ـ اجتماعی دانش آموزان آن دوره را در نظر داشت، به اختصار به شرح خصایص روانی، اجتماعی، نوجوانی و جوانی می پردازیم. نخست باید گفت که بین دوره نوجوانی و دوره جوانی مرز کاملاً مشخصی وجود ندارد. با این که در جوانی تغییرات جدیدی در رفتار نوجوانان سابق ظاهر می شود، این تغییرات در حدی نیست که بتوان فاصله قابل توجهی بین این دو مرحله در نظر گرفت. نوجوان خود را میان دوره کودکی و بزرگسالی احساس می کند و در جستجوی شخصیت خاص خویش است. در این دوره نیروی بدنی مخصوصاً در پسران به سرعت افزایش می یابد. میل به مسابقات و توفیق در میدان ورزش، کارگاه و کشتزار ظاهر می شود. جوانی سن مسابقات است. به همراه مسابقات ورزشی گاهی نیز خودآزمایی و سخت کوشی و ترک لذایذ برای مثال از راه نخوابیدن دیده می شود که جنبه دیگری از احتیاج به تعالی و آزمایش حدود قدرت و تسلط بر نفس است.
دوره نوجوانی و جوانی دوره رشد تکوینی عقل است. از این مرحله به بعد هر چه به وجود انسان اضافه می شود تجارب زندگی است که از آن به عقل اکتسابی نیز تعبیر می شود. از نظر اجتماعی این دوره مهم ترین دوره انتخاب ها مانند انتخاب دوست، انتخاب رشته تحصیلی و انتخاب شغل است. این انتخاب ها در این دوره انجام می گیرد یا زمینه برای برای انجام آنها به وجود می آید.
یکی دیگر از ویژگی های نوجوانی و جوانی جستجوی هدف و فلسفه زندگی است که با تمایلات مذهبی آنان پیوندی بس نزدیک است. بسیاری از روان شناسان و عالمان تعلیم و تربیت بر اساس پژوهش های انجام شده به این نتیجه رسیده اند که در فاصله سنی 12 تا 15 سال نوعی گرایش شدید مذهبی در نوجوانان بروز می کند و روشن است که اگر مربیان و والدین توانایی برخورد صحیح با این حالت و یا احساس پاک و مقدس را داشته باشند و خود نیز الگوهای عملی یا نمونه هایی قابل تقلید باشند، در این صورت با پاسخ جوان به ندای فطرت خویش و جذب ارزش های اصیل مذهبی از والدین و مربیان نیز به بهترین وجه رفع تکلیف شده است.
ویژگی دیگر جوان انعطاف پذیری اوست. از آن جا که هنوز جوان با دنیا و تعلقات دنیوی خو نگرفته و عادات و سنن غلط در او ریشه نکرده است، بیشتر و بهتر از افراد بزرگسال و سال خورده اصلاح و تربیت می شود. در دوره جوانی شور و شوق و بلند پروازی در زمینه احساسات دوره نوجوانی کمتر به چشم می خورد، با این همه از خصایص این دوره است. عواطف نیرومند ولی مبهم دوره بلوغ در این دوره جای خود را به احساسات شدیدی می دهند که موضوع روشن تر دارند، لکن مقام و منزلت خیال محفوظ است.
جوانان در این سن شیفته ارزش های فرهنگی اعم از ارزش های سیاسی یا هنری یا اخلاقی و دینی هستند. هر یک از این ارزش ها منبع عاطفه مشخصی است که با تجربه خود شخص مطابقت دارد. برخی از جوانان که نسبت به ارزش های هنری علاقه مند هستند، علاقه خود را در راه ابداع هنری به کار می اندازند. برخی دیگر خیال اصلاح عالم و عالمیان را در سر می پرورانند و می خواهند دنیا را از روی تصور اعلایی که از آن دارند، بسازند. این شور و اشتیاق در قالب آن چه که هر جوانی با توجه به نگرش خود به دنیا و اشیاء و اشخاص پیرامون طراحی می کند، افزایش می یابد. جوان در اجرای طرح بی صبر است. میل به افتخار، بسیاری از خواب و خیال های جوانی را جان می بخشد.
از بیست سالگی شور و التهاب، کلیت و عمومیت خود را از دست می دهد و موقعی که جوان به مراحل اولیه کمال می رسد، این التهاب نسبتاً فرو می نشیند. میل به سازگاری با محیط، میل به ماجراجویی را تعدیل می کند. غالباً فعالیت حرفه ای و سپس ایجاد کانون خانوادگی رفتار را ثابت و پایدار می سازد و بدین سان رشد به پایان می رسد. سپس قاعدتاً در پایان جوانی فرد باید قابلیت لازم را برای اداره خود و ایفای نقش مؤثر در جامعه به عنوان یک شهروند به دست آورد. بنابراین هدف تربیت باید این باشد که همه جوانان حتی الامکان با حداکثر ارزش های فرهنگی آشنا شوند. تنوع علایق در این دوره این کار را آسان می کند، اما هر یک از جوانان به دسته ای از ارزش ها بیشتر اهمیت می دهند، پس در تربیت هم باید به این علایق توجه داشت.
به عنوان نتیجه گیری از این بحث، می توان گفت که دوره نوجوانی و جوانی یکی از مراحل مهم کمال انسان است. امکانات وجودی برای کسب صفات الهی که در خلقت آدمی مقرر شده، در این دوره آماده می شود. بنابراین نظام تربیتی باید شرایط مناسب و مساعدی برای عبور موفقیت آمیز از این دوره سرنوشت ساز برای نوجوانان و جوانان فراهم سازد (ملکی، 1389: 35 ـ 33).
2-13. ابعاد جامعه شناختی آموزش متوسطه
در بحث ابعاد جامعه شناختی آموزش متوسطه دو چیز بررسی می شود : 1) ویژگی های اجتماعی فرد در دوره متوسطه 2) نقش اجتماعی نوجوانان و جوانان در جامعه.
در این سن فرد مایل است در نظام اجتماعی بزرگتر «فراتر از خانواده» جایی داشته باشد و وظایف خود را به انجام رساند. نوجوان و جوان دخالت عامل انسانی را در رفاه و سعادت در زندگی اجتماعی درک می کند. به خوبی می فهمد که هیچ کس نمی تواند سرنوشت خود را از دیگری جدا تصور کند. در مجموع می توان ویژگی ها و علایق اجتماعی نوجوان و جوان را به این شرح خلاصه کرد :
در مرحله اول این دوره نوجوان متمایل به عالم درونی است و شخصیت خود را می جوید و در مرحله دوم رفته رفته خود را بخشی از نظام اجتماعی می داند.
مایل به انجام کارهای جامعه است و به افراد جامعه خود چه آن ها را بشناسد چه نشناسد خدمت می کند و آماده برای همکاری با دیگران است.
بیشتر از راضی کردن اطرافیان به مسئولیت انسانی خود توجه دارد.
برای پاسخ به سؤالاتی در زمینه های زندگی و جامعه و نقش خود محتاج کمک است (ملکی، 1389: 36).
2-14. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی جامعه در تعیین اهداف
در هر جامعه نظام اعتقادی و ارزشی خاصی وجود دارد که در تصمیم گیری های مربوط به تعیین اهداف تأثیر می گذارد. پاسخ به سؤالاتی از قبیل زندگی خوب چیست؟ جامعه خوب و دانش مطلوب کدام است؟ نحوه عمل سیاست گزاران نظام آموزشی را تعیین می کند. همه مراحل تفکر و عمل در برنامه درسی بر نظام ارزش ها مبتنی است. اگر دیدگاه برنامه ریز «اصالت انسان» باشد، نیازها و علایق دانش آموز را بیش هر چیز دیگر مهم می شمارد. در برنامه درسی متناسب با این دیدگاه، فعالیت یادگیرنده محور قرار می گیرد. اگر برنامه ریز دیدگاه «جامعه گرا» داشته باشد و اصالت را به جامعه دهد، در مطالعه و بررسی نیز نیازها، شرایط و تغییرات اجتماعی را اصالت خواهد داد.
در نظام اسلامی «فرد» و «جامعه» اهمیت و نقش خود را به تبع دیگری به طور کامل از دست نمی دهد. اهداف باید به نحوی تهیه شوند که از یکسو استعدادهای عالی فطری، رشد کنند و شخصیت فرد پرورش یابد و از سوی دیگر سلامت، بقا و بالندگی جامعه و جهت گیری آن به سوی ارزش های الهی مورد توجه قرار گیرد. این شکل موقعیت نظام اعتقادی و ارزشی جامعه و منابع تعیین اهداف را در نظام آموزشی نشان می دهد(ملکی، 1389: 41).
شکل شماره 2- 6. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی در تدوین اهداف
2-15. اصول تعیین اهداف
1. اهداف باید متناسب با شرایط و امکانات جامعه و با توجه به نیازهای آن تعیین شوند.
2. اهداف باید با شرایط و امکانات یادگیرنده هماهنگ باشند و با توجه به نیازهای او تعیین گردند.
3. اهداف باید انعطاف پذیر باشند.
4. اهداف باید با توجه به زمان حال و آینده تدوین شوند.
5. اهداف باید با یکدیگر هماهنگی لازم را داشته باشند.
6. اهداف باید از وضوح و صراحت لازم برخوردار باشند.
7. اهداف باید با نظام اعتقادی و ارزشی جامعه همسو باشند.
8. اهداف باید به صورت جامع تعیین شوند، یعنی با توجه به جنبه های مختلف از جمله بدنی، عقلانی، عاطفی، اجتماعی و معنوی فرد باشند.
9. اهداف باید در حیطه های سه گانه «دانش و اطلاعات»، «ارزش ها و نگرش ها» و «مهارت های ذهنی و عملی» طبقه بندی و ارائه شوند.
10. اهداف باید قابل اجرا باشند (ملکی، 1389: 44).
2-16. هدف در آموزش و پرورش
تعیین اهدف، حساس ترین و به اعتباری مشکل ترین مرحله در برنامه ریزی است. در تعیین اهداف باید دقت داشت تا اهداف از وسعت و عمق بینش برخوردار باشند و فقط به یک نوع درخواست، یک مقطع زمانی و یا یک دیدگاه خاص اکتفا نداشته باشند (فرمهینی فراهانی، 68:1384).
هدف کلی آموزش و پرورش در هر جامعه ای این است که هر فرد را طبق الگوی اعتقادات و ارزش های فرهنگی، دینی، اجتماعی و سیاسی خود تربیت کند و انسانی متناسب و شایسته آن جامعه تحویل دهد. بر همین اساس، هر جامعه ای از انسان مطلوب خود تصوری دارد و معنا و غایت معینی برای آموزش و پرورش قائل است. از این رو می کوشد افراد خود را بر اساس این تصور و معنا تربیت کند. بنابراین برای تعیین این اهداف، مستلزم ملاحظات فلسفی، دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است و نظام آموزشی، مهمترین عنصر در انتقال ارزش های دینی در یک جامعه به حساب می آید (خوش قدم خو و همکاران، 171:1391).
هدف کلی آموزش متوسطه در جمهوری اسلامی ایران، کمک به رشد هماهنگ نیروهای جسمانی و روانی و پرورش شخصیت و اخلاق از یکسو و برآوردن نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در آینده از سوی دیگر است (ملکی، 1389: 44).
2-17. اهداف مصوب دوره متوسطه
در راستای رسالت و مأموریت آموزش و پرورش و جهت دهی به رشد همه جانبه دانش آموزان بر پایه تعالیم و دستورات دین مبین اسلام، اهداف مصوب دوره متوسطه در ششصد و چهل و هفتمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش به شرح زیر تعیین می شود. مدیران، برنامه ریزان و همه افرادی که در تعلیم و تربیت دانش آموزان نقشی بر عهده دارند، مکلفند در برنامه ریزی امور، سازماندهی فعالیت ها و انجام وظایف مربوط، به گونه ای اقدام نمایند که تا پایان دوره تحصیلی دستیابی دانش آموزان به اهداف تعیین شده ممکن باشد.
2-17-1. اعتقادی
1. به اصول اعتقادی و مبانی دینی و احکام اسلامی پای بند است.
2. با سیر تکاملی ادیان آشنا است و از اصول اعتقادی خود با استدلال دفاع می کند.
3. در کارها با اتکاء به خداوند و با اعتماد به او عمل می کند.
4. با زندگی انبیاء و ائمه معصومین (ع) آشنا است و رفتار آنان را الگو قرار می دهد.
5. با فلسفه تولی و تبری آشنایی دارد و نسبت به رعایت آن از خود حساسیت نشان می دهد.
6. حاکمیت ولایت فقیه را یک اصل قطعی اسلام می داند و قدرت تبیین و استدلال در مورد آن را دارد.
7. با زندگی اولیاء دین و شخصیت های اسلامی آشنا است و از تجارب آن ها در زندگی خود بهره می جوید.
8 . نماز را ستون دین دانسته و آن را اول وقت می خواند.
9. تا آن جا که ممکن است قرآن تلاوت می کند و با مفاهیم و تفاسیر برخی آیات آشنا است.
10. از رساله عملیه استفاده می کند.
11. برای زندگی دنیوی و اخروی خود برنامه ریزی می کند.
12. انجام آگاهانه تکلیف در برابر خداوند را وظیفه می داند.
13. آمر به معروف و ناهی از منکر است.
14. روحیه جهادگری دارد و شهادت را سعادت می داند.
15. به انجام مستحبات رغبت نشان می دهد و از مکروه پرهیز می کند.
16. حضور در مسجد و شرکت در محافل و مراسم مذهبی و اجتماعی را وظیفه دینی می داند.
2-17-2. اخلاقی
1. از عوامل گناه و لغزش دوری می جوید.
2. ارزش ها و ضد ارزش ها را تشخیص می دهد و به پاسداری از ارزش ها پای بند است.
3. از توانایی های خود به درستی استفاده می کند.
4. در رفتار و گفتار خود به رعایت حیا و عفت پای بند است.
5. اطاعت از والدین را وظیفه خود می داند و دیگران را نیز به اطاعت از آن ها تشویق می کند.
6. برای انجام کارهای خود برنامه ریزی می کند.
7. انجام کار خیر را در راه خدا عبادت می شمارد.
8 . افکار و اعمال ناپسند را در شأن خود نمی داند و از انجام آن خودداری می کند.
9. از لباس های مناسب اسلامی و ایرانی استفاده می کند.
10. با دور اندیشی آینده بهتری می سازد.
11. موازین دین و اجتماع را در آراستگی ظاهری رعایت می کند و نسبت به ترویج آن اهتمام دارد.
12. دیگران را با توانایی هایشان می شناسد و عیب جویی را یک ضد ارزش می داند.
13. انتقاد پذیری و نقد توأم با حسن نیت را با اهمیت و زمینه پیشرفت می داند.
14. کمک به دیگران را بر کمک خواستن از آن ها ترجیح می دهد و در ترویج روحیه اقدام شخصی می کوشد.
15. برای پیشرفت کشور و راحتی و آسایش و امنیت هموطنانش تلاش می کند.
16. رفتار و اعمال خود را بر پایه عقل و فکر ارزشیابی و انتخاب می کند.
17. رفتاری متعادل دارد و به احساسات خود مسلط است.
18. قوانین و مقررات را رعایت می کند و در ترویج آن می کوشد.
2-17-3. علمی و آموزشی
1. پدیده های ساده علمی، تجربی و محیطی و ارتباط آن ها را درک می کند.
2. در حوزه های علوم طبیعی، اجتماعی و انسانی اطلاعات کافی دارد و می تواند در زندگی از آنهااستفاده کند.
3. کتاب های نوشته شده به زبان فارسی را روان می خواند و به این زبان خوب تکلم می کند.
4. آیین نگارش فارسی را می داند و می تواند به این زبان، نامه، گزارش و مقاله بنویسد.
5. در استفاده از ریاضیات برای حل مسائل خود و جامعه مهارت دارد.
6. زبان عربی را در سطح درک معنی برخی از سور قرآن، احادیث، اذکار، نماز و دعاهای متداول می داند.
7. با حداقل یک زبان خارجه در حد توانایی ارتباط با دیگران آشنایی دارد.
8 . ارزش اطلاعات همه جانبه و صحیح را می داند و در استفاده از ابزارهای جدید ارتباطی مهارت دارد.
9. برای زندگی و کار در جامعه و تحصیل در دوره های بالاتر مهارت های لازم را دارد.
10. با اعتقاد به تأثیر علم در انجام درست کارها، فن آوری مناسب را به خدمت می گیرد.
11. با توجه به توانایی های خود و نیاز جامعه می تواند انتخاب شغل نماید.
12. جریان یادگیری خود را هدایت می کند.
13. به تفکر و مباحثه علاقه مند است و با روش تحقیق آشنایی عملی دارد.
2-17-4. فرهنگی ـ هنری
1. برای فراگیری هنر مورد علاقه خود، تلاش می کند.
2. دستاوردهای فرهنگی و هنری جامعه ایرانی را جزیی از هویت ملی خویش می داند.
3. جنبه هایی از هنر مورد علاقه خود را در انجام فعالیت ها به کار می بندد و زیباترین لحظه ها و پدیده ها را به کمک هنر ثبت می کند.
4. به شناخت خصوصیات برجسته هنری و فرهنگی ملل علاقه مند است و در نقد آن ها از تجارب و دستاورد های فرهنگی کشور خود و دیگر کشورها استفاده می کند.
5. با مفاخر فرهنگ و هنر آشنا است و از آن ها استفاده می کند.
6. به مطالعه تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلام، ایران و جهان علاقه مند است.
7. به زبان و لهجه بومی و محلی خود علاقه مند است.
8 . آثار فرهنگی و هنری را ارزیابی و فرهنگ و هنر اصیل را تشخیص می دهد.
9. به نقش مهم زبان فارسی در وحدت فکری ایرانیان واقف و با آثار برجسته ادب فارسی مأنوس است.
2-17-5. اجتماعی
1. برای تقویت ارتباطات عاطفی و اجتماعی اعضای خانواده، همسایگان و دوستان تلاش می کند.
2. با ارزش صله ارحام آشنا است و خانواده را به انجام آن تشویق می کند.
3. اهمیت تلاش خانواده را می داند و با ویژگی های خانواده متعادل آشنا است.
4. خداوند را منشاء حق و عدالت می داند و در برقراری حق و عدالت تلاش می کند.
5. برای حفظ و توسعه یکپارچگی در اجتماع، تلاش می کند.
6. نسبت به دیگران خیرخواه است و آنان را از انجام کارهای نادرست نهی می کند.
7. مصالح جامعه را بر مصالح فردی ترجیح می دهد و قانون را برتر از تمایلات فردی و گروهی می داند.
8 . به رعایت حقوق دیگران پای بند است.
9. در فعالیت های اجتماعی آگاهانه و با علاقه مندی شرکت می کند.
10. مسئولیت های افراد را در اجتماع درک می کند و نسبت به آن ها از خود رفتار مناسب نشان می دهد.
11. در ارتباط با نظرات و عقاید دیگران با سعه صدر برخورد می کند.
12. با برنامه های توسعه آشنا است و برای تحقق اهداف آن می کوشد.
13. ایثار را ارزش می داند و هر زمان مصالح جامعه اسلامی اقتضا کند از خود گذشتگی نشان می دهد.
14. در راه خدمت به میهن و مردم داوطلب بوده و از خود گذشتگی نشان می دهد.
2-17-6. زیستی
1. کارکرد و وظایف اعضای بدن را می شناسد و با انجام فعالیت های ورزشی، سلامت آن ها را حفظ می کند.
2. با بهداشت فردی و اجتماعی و روانی و تأثیر آنها بر سلامت جامعه آشنااست و اصول آن را رعایت می کند.
3. در حفظ و احیای محیط زیست فعالانه مشارکت می کند.
4. برای ارتقاء سطح خود در رشته ورزشی مورد علاقه تلاش می کند.
5. با کمک های اولیه آشنایی دارد و در مواقع بروز حوادث می تواند به یاری آسیب دیدگان بشتابد.
6. علائم برخی از بیماری ها و راه های پیشگیری و درمان آن ها را می داند.
2-17-7. سیاسی
1. مبانی حاکمیت در نظام جمهوری اسلامی ایران را می داند و به آن اعتقاد دارد.
2. نظام های حکومتی جهان را می شناسد و آن را نقد می کند.
3. آثار مثبت حکومت دینی و ولایت فقیه را در سعادت دنیا و آخرت می فهمد.
4. با جغرافیای سیاسی ایران و کشورهای اسلامی آشنا است و تفاوت های سیاسی و فرهنگی آن ها را می داند.
5. برای حفظ استقلال، آزادی و عدم وابستگی از خود گذشته و ثابت قدم است.
6. با قانون اساسی و اصول آن آشنا است.
7. روحیه سلحشوری دارد و برای حفظ کیان اسلام و ایران از خود گذشتگی نشان می دهد.
8 . با شیوه های استعمار نوین آشنا است و راه های مقابله با آن را می داند.
9. شیوه های تبلیغی دشمنان را می شناسد و در مقابل آن ها عکس العمل مناسب نشان می دهد.
10. حفظ وحدت و یکپارچگی جامعه را لازم امنیت ملی می داند و برای تحقق آن تلاش می کند.
11. برای ایجاد زمینه های وحدت مسلمین و رهایی مستضعفین احساس مسئولیت می کند.
12. به انجام فعالیت های سیاسی به عنوان تکلیف دینی و ملی پای بند است و مسایل سیاسی را تحلیل می کند.
13. با معنای انتظار آشنا است و وظایف مسلمین را در زمان غیبت از لحاظ مبارزات سیاسی می داند.
2-17-8 . اقتصادی
1. کار را عبادت می شمارد و از تن پروری و راحت طلبی دوری می جوید.
2. از وسایل خود به خوبی نگهداری می کند و از تجمل گرایی و مصرف زدگی دوری می جوید.
3. با عشق و علاقه، پیگیر و سخت کوش وظایف شغلی خود را به خوبی و درست انجام می دهد.
4. با منابع اقتصادی کشور، منطقه و جهان آشنایی دارد و برای توسعه آن ها تلاش می کند.
5. حقوق مالکیت فردی و اجتماعی را می داند و رعایت می کند.
6. مشاغل مولد و مشروع جامعه خود را می شناسد و برای دستیابی به آن ها تلاش می کند.
7. برای ارتقاء سطح اقتصادی خانواده تلاش می کند.
8 . احکام اقتصادی اسلام را می داند و در حد وظیفه به آن ها پای بند است.
9. راه های کسب و استمرار استقلال اقتصادی کشور را می داند.
10. منابع مادی و ثروت های ملی را از آن خداوند و متعلق به همه نسل ها می داند.
11. در فعالیت های اقتصادی از علم اقتصاد استفاده می کند.
12. برای تقویت استقلال اقتصادی کشور، استفاده از تولیدات داخلی را در مقایسه با کالاهای مشابه خارجی افتخار می داند و در ترویج آن می کوشد.
بخش سوم : پیشینه پژوهش
2-18. پیشینه در داخل کشور
معدنی (1378) در کتاب خود تحت عنوان «مقدمه ای بر مفهوم شهادت و شیوه های ترویج آن» ضمن اشاره به تعاریف و ابعاد و کارکردها و پویش های فرهنگی به تعریف و تشریح فرهنگ شهادت، آراء برخی از اندیشمندان مسلمان نظیر مطهری، شریعتی، سید محمود طالقانی و سید مرتضی آوینی می پردازد.
عشقی مطلق (1380) در پایان نامه خود تحت عنوان «عوامل مؤثر در ترویج فرهنگ شهادت» می نویسد که راه های ترویج فرهنگ شهادت عبارت اند از : 1. الگوسازی مناسب فرهنگ شهادت 2. ترویج غیررسمی فرهنگ شهادت به جای شکل رسمی و حکومتی آن 3. بیان واقعیت 4. موزه شهدا 5. ارائه شیوه های بدیع و نو آوری در وسایل ارتباط جمعی.
شاعری (1381) در کتاب خود تحت عنوان «جامعه شناسی شهادت طلبی و انگیزه های شهیدان» به این مباحث پرداخته است : جایگاه و اهمیت شهادت طلبی، تاریخچه، اهداف و انگیزه های شهادت طلبی در ادیان و فرهنگ ها، ابعاد مرتبط با شهادت طلبی با توجه به مبانی ارزشی و نظری به ویژه دیدگاه های مشهور جامعه شناسی، روان شناسی، دیدگاه های متفکران اجتماعی و دیدگاه های ادیان و فرهنگ های مختلف.
«بررسي و مقايسه تأثيرپذيري جامعه از فرهنگ شهادت با نمود عيني در اقشار اجتماعي : مطالعه موردي مدارس متوسطه استان گيلان» عنوان تحقيق پور فلاح (1381) می باشد. وي معتقد است فرهنگ شهادت در بين اقشار مختلف به صورت هاي گوناگون اثر مي گذارد و نتايج تحقيق او حاكي از آن است كه ميزان تأثيرپذيري از فرهنگ شهادت در بين والدين دانش آموزان (بويژه والدين بي سواد) بيشتر از فرزندانشان است، هم چنين دختران بيش از پسران، دانش آموزان تجربي و انساني بيش از دانش آموزان رياضي، روستائيان بيش از شهرنشينان و هم چنين افرادي كه در جبهه حضور داشته اند از فرهنگ شهادت تأثير پذيرفته اند.
حسن زاده (1382)در پژوهشی با عنوان «نقش و کارکرد نهادهای آموزشی در انتقال ارزش های اجتماعی- فرهنگی» به این نتیجه رسید که نهادهای آموزشی هر کشور در انتقال ارزش ها، سنت ها و هنجارهای اجتماعی نقش مهمی داشته و منعکس کننده ارزش ها و هنجارهای فرهنگی- اجتماعی آن جامعه محسوب می شود.
«بررسي و شناسايي موانع رشد و توسعه ارزش هاي منبعث از فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه و ارائه راه هاي مقابله اصولي با آنها» عنوان پژوهش شريفي (1382) است. وي به عوامل خانوادگي، گروهي و اجتماعي در گرايش نسل جوان به سوي ارزش هاي منبعث از فرهنگ ايثار و شهادت توجه نموده است و ترويج ارزش هاي منبعث از فرهنگ ايثار و شهادت را مستلزم توسعه عدالت در جامعه، توسعه رفاه و كاهش مشكلات اقتصادي مردم، بهبود رابطه با مسئولين، اعتماد اجتماعي، افزايش كارآمدي دولت اسلامي در اداره امور كشور، پذيرش صادقانه نسل جوان و تأمين فرصت هاي مورد نياز آنها براي رشد در جامعه، پاسخ به شبهات جوانان، افزايش كارآمدي آموزش و پرورش در تربيت نسل جوان مي داند.
از جمله یافته های پژوهش سلیمانی (1383) با عنوان «مقايسه ديدگاه جوانان آشنا با فرهنگ ايثار و شهادت با بقيه جوانان نسبت به توانائي هاي خود» می توان به این موارد اشاره نمود : 1) جواناني كه به مسئله ايثار و شهادت اعتقاد راسخ تري دارند ، نسبت به توانایي هاي خود ديدگاه جامع تري دارند. 2) جواناني كه به مسئله ايثار و شهادت اعتقاد محكم تري دارند، داراي هويت منسجم تري نسبت به بقيه جوانان هستند.
«بررسي روش هاي مختلف ترويج فرهنگ ايثار و شهادت و زنده نگهداشتن ياد و خاطره شهدا و ايثار گران از سوي دستگاه هاي مختلف» عنوان تحقيق عباسپور (1383) مي باشد. وي در نتايج تحقيق خود بيان مي دارد كه ساختار، برنامه، بودجه و نيروي انساني سازمان ها، روش مورد استفاده آن ها بر ترويج فرهنگ ايثار و شهادت تأثير مي گذارد بطوري كه سازمان هايي كه از ساختار كامل برنامه و بودجه مصوب، تعداد نيروي انساني بيشتري در حوزه ايثار و شهادت برخوردارند فراواني فعاليت آنها در محورهاي ترويج، تجليل و تسهيلات نيز بيشتر است. بنابراين سازمان هاي متولي ايثارگري بايد با جامع نگري و بسيج امكانات و توانمندي هاي خود بتوانند بطور هدفمند و با اتخاذ روش هاي مؤثر كارشناسي و تخصصي در جهت ترويج و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت عمل نمايند.
کلبعلی (1384) در پژوهشی به «بررسی محتوای کتاب های دینی، اجتماعی و فارسی مقاطع ابتدایی و راهنمایی در رابطه با آشناسازی دانش آموزان با ارزش های اسلامی و ایرانی» پرداخته است. نتیجه پژوهش، نشان داد؛ ارزش های اسلامی در کتاب های فارسی و دینی از نظر کمی برابر با اهداف آن دروس است، ولی ارزش های ایرانی در حد اهداف دروس مذکور نیست.
دبیرخانه شورای هماهنگی و نظارت بر امر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت (1384) در کتابی تحت عنوان «فرهنگ هم اندیشی ایثار و شهادت» توضیحاتی را در زمینه فرهنگ ایثار و شهادت بیان کرده است که هدف از این تحقیق تولید ادبیات در حوزه فرهنگ ایثار و شهادت و در راستای خدمتگزاری به جامعه می باشد. یافته ها نشان داده است که فرهنگ ایثار و شهادت برترین اصل برای کسب رشد اجتماعی و فرهنگی محسوب می شود و بینش درست و دستاورد نهایی، رشد و اقتدار جاودانه یک ملت، تثبیت و تحکیم ساختارهای بنیادین نظام همراه با بسط اندیشه های پاک و جهانی معمار اندیشمند انقلاب اسلامی است. این فرهنگ قابلیت نهادینه شدن در جامعه و تبدیل شدن به رفتار فردی و جمعی را دارد.
خاکزاد (1385) در پایان نامه خود تحت عنوان «بررسی و تبیین عوامل مؤثر در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین دانشجویان دانشگاه شاهد» می نویسد که در راستای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه این تحقیق در پی آن است که تأثیر خانواده، دانشگاه، رسانه های گروهی و نهادهای مذهبی را در ترویج این فرهنگ بین دانشجویان دانشگاه شاهد مورد بررسی و مطالعه قرار دهد. روش تحقیق توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته بوده است. جامعه آماری تحقیق 246 نفر از میان 2460 نفر دانشجوی شاغل به تحصیل در نیم سال دوم تحصیلی (85 ـ 1384) در نظر گرفته شده است. نتایج حاکی از آن است که خانواده مهم ترین عامل در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان دانشجویان دانشگاه شاهد است.
قدرتی (1385) در مقاله خود تحت عنوان «راه هاي ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان جوانان»، چاپ خاطرات، پخش فیلم هاي مستند از عظمت رزمندگان اسلام و استفاده از کلیه ظرفیت هاي هنري، ادبی و رسانه اي کشور را از مهم ترین ابزارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان جوانان برمی شمارد.
«بررسي عوامل و موانع ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه از منظر شهروندان قزويني» عنوان پژوهش فلاح صفوي و محرمخاني (1385) است. آنها در پاسخ به اين سؤال كه چه عاملي باعث كم رنگ شدن فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه مي شود و موانع موجود در اين مسير كدام اند؟ به اين نتايج دست يافتند كه از نگاه شهروندان قزويني در طول 17 سال پس از پايان جنگ تحميلي و دفاع مقدس، فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه روز به روز به دليل ضعف ايمان و اعتقادات مذهبي، شكاف طبقاتي، روحيه دنياپرستي و فاصله گرفتن از ارزش هاي معنوي، ضعف عملكرد مسئولين دولتي، گسترش فرهنگ بيگانه و بيگانگي نسبت به فرهنگ خودي، بيگانگي نسل جديد با فرهنگ ايثار و شهادت، عدم شناخت كافي افراد نسبت به فرهنگ ايثار و شهادت و عدم تربيت درست ديني آن ها، كم رنگ تر شده است بنابراين تقويت دينداري،كاهش مشكلات اقتصادي، شناساندن صحيح فرهنگ ايثار و شهادت، گنجاندن نمونه هايي از رفتار ايثارگونه در كتاب هاي درسي در قالب داستان ها، شناسايي نمونه هاي زنده ايثارگري و برجسته نمودن ارزش كمك به ديگران با استفاده از ابزارهاي فرهنگي به تقويت و ترويج فرهنگ ايثار و شهات كمك مي كند.
خورشیدی، قاسمی (1385) در تحقیق خود با عنوان «بررسی صفات بارز شهدای دینی و ملی از نظر دانش آموزان مدارس راهنمایی شاهد و عادی شیراز» در قالب پژوهشی میدانی بر روی دانش‌آموزان پسر و دختر مدارس راهنمایی شاهد و عادی شهر شیراز گزارش نمودند که تنها نیمی از افراد نمونه، تمامی نه شهید ارائه شده به آنان را (شهدای مشهور و یا بومی قلمرو پژوهش) را می‌شناختند. این نتیجه در شرایطی است که زندگی نامه برخی از آن ها در کتاب هاي درسی دوره راهنمایی درج شده است.
رعنایی پور (1385) در پژوهش خود «پاسداری از فرهنگ ایثار و شهادت در حوزه آموزش و پرورش»، نقص در کتاب های درسی، ضعف در فضای فیزیکی مدارس و بی‌توجهی کادر آموزشی را از مهم ترین عوامل تضعیف کننده فرهنگ ایثار و شهادت می‌داند.
عرب زوزنی و سعیدی رضوانی (1385) در مطالعه‌ای که با عنوان «فرهنگ شهادت در کتاب هاي درسی دوره راهنمایی تحصیلی» انجام دادند، نتیجه گرفتند که دانش‌آموزان، اطلاعات بسیار کمی از شهید و شهادت و ارزش والای شهیدان دارند و کتاب هاي درسی باید که در شناسانیدن شهدا به آنان، نقش بیشتری را ایفا نماید. در بررسی آنان گزارش شده که از بین ابعاد مختلف شهید و شهادت که در کتاب هاي دینی سه دوره به آن ها اشاره شده، مفهوم شهید و شهادت، نه بار تکرار شده است که بیش از سایر ابعاد است و کمتر از همه ابعاد، کارکرد اجتماعی شهید بوده که سه بار تکرار شده است. در کتاب هاي درسی از بین ویژگی های مختلف مورد بررسی به شهادت‌طلبی در کلّ دوره ها نه بار اشاره شده که بیشترین اشاره در کتاب دینی پایه اول (شش بار) بوده است. به زعم این پژوهشگران، صفاتی چون حقیقت جویی، شجاعت، صبر و استقامت، دینداری، ذلت ناپذیری و عزت و بزرگی شهید و شهادت در کتاب هاي درسی دوره راهنمایی مورد غفلت قرار گرفته است.
از جمله یافته های تحقیق عابدی (1385) تحت عنوان «بررسي تأثير انتظار بر فرهنگ ايثار و شهادت بين جوانان» عبارتست از : 1) انتظار بر ديدگاه جوانان نسبت به فرهنگ ايثار و شهادت تأثير مثبت داشته است. 2) تأثير دادن انتظار در مسائل مختلف زندگي جوانان بر روحيه ايثارگري و شهادت طلبي آنان تأثير مثبت دارد. 3) جوانان معتقد به انتظار نسبت به بقيه تمايل بيشتري به فرهنگ ايثار و شهادت دارند.
سبحانی نژاد و جعفری هرندی (1386) در پژوهش خود با عنوان «بررسي و تحليل ميزان توجه به مفاهيم دفاع مقدس در كتاب هاي درسي دورة ابتدايي و راهنمايي» نتایج را این گونه بیان می دارند: 1. در مجموع چهار عنوان كتاب مورد بررسي (فارسی، دینی، اجتماعی، تاریخ) 903مرتبه به مؤلفه هاي مفهومي مرتبط با دفاع مقدس توجه شده است، که در كتاب هاي فارسي بيشترين و در كتاب هاي تاريخ كمترين توجه به مفاهيم دفاع مقدس شده است. 2. در بين چهارده محور مفهومي مورد بررسي، بيشترين توجه به محور واژه هاو اصطلاحات دفاع مقدس و كمترين توجه به محور خسارت هاي اجتماعي بوده است و به دو محور مفهومي ابتكار، خلاقيت و خودكفايي هيچ گونه توجهي نشده است.3. بيش ترين توجه به محورها و مؤلفه هاي مفهومي دفاع مقدس به ترتيب دركتاب هاي درسي پايه تحصيلي دوم راهنمايي،پنجم ابتدايي،چهارم ابتدايي،سوم ابتدايي،سوم راهنمايي، اول راهنمايي، اول ابتدايي و دوم ابتدايي بوده است.
برزنونی (1386) در مقاله ای با عنوان «دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت» می نویسد که ارزش های اخلاقی در فطرت آدمی ریشه دارند و این عامل مهم و اساسی، بیدار کننده فطرت نهفته و خواب آلوده آدمیان و هدایتگر آن در مسیری صحیح و هدفی ارزشمند است. انقلاب اسلامی با هدف تجدید حیات اسلام، عامل بیداری فطرت در خواب و گرفتار مسلمانان بود. با این انقلاب و در جریان این انقلاب، فرهنگ عمیق اسلامی فرصت بروز و ظهور یافت. فرهنگ ایثار و شهادت مجموعه ای از افکار، اعتقادات، باورها، ارزش ها و ... است که در جریان انقلاب و با توجه به پیشینه دینی ملت، بارور شد و در دوران دفاع مقدس تجلی یافت و در عرصه های گوناگون بازسازی و سازندگی نیز خود را نشان می دهد.
حسینی (1386) در مقاله «مفهوم پردازی آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت» به علل عدم توفیق در انتقال فرهنگ ایثار و شهادت و پیام شهدا اشاره می کند. که عبارتند از : 1. عدم ارائه و اجرای برنامه پیش بینی شده و منسجم به وسیله مروجان این فرهنگ در بین مردم. 2. عدم به کارگیری پیام های جذاب و قابل درک برای عموم مردم. 3. یکنواختی شیوه انتقال پیام و فقدان ظرافت و خلاقیت. 4. عدم ارزیابی بازخورد ارتباط خطی و یک بعدی بین پیام دهنده و پیام گیرنده.
احمدی (1386) در مقاله ای با عنوان «آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت» در باب راهکارها برای مقابله با تحریفات، به عنوان یکی از آفت های فرهنگ ایثار و شهادت اذعان می کند در حادثه خونین عاشورا، اسارت اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، عامل بزرگی بود تا عاشورا تحریف نشود و حقیقت وقایع عاشورا به مردم گفته شود و حقیقت قلب نشود و در حال حاضر نیز حضور تعداد کثیری از رزمندگان، جانبازان، آزادگان و خانواده های معظم شهدا که راویان بلا واسطه و صدیق ایثار و شهادت هستند، به منزله ی گنجینه عظیمی است که در اختیار ماست که از آن غافلیم، در حالی که کسی بهتر از حاضرین در جبهه ها نمی تواند از چرایی و چگونگی حضور خود سخن بگوید. لذا ارتباط مستقیم و تعامل مناسب با این تعداد نسبتاً کثیر از ایثارگران و خانواده های معظم آنان می تواند از تحریفات در این زمینه جلوگیری کند.
ربیع نتاج (1386) در مقاله «آسیب ها و عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در اسلام»، پس از بیان آسیب ها و موانعی که برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در آیات قرآن و سنت شناسایی کرده، به بیان راهکارهایی که در منابع اسلامی برای بسترسازی فرهنگ شهادت وجود دارد، می پردازد و یکی از اصول را ارزش دادن به شهادت و شهیدان به شیوه های مختلف می داند.
صمیمی (1386) در مقاله ای تحت عنوان «مردم، فرهنگ ایثار و شهادت و آسیب شناسی آن» در باب اصلاح و بسترسازی مطلوب برای پیشگیری و درمان آسیب ها و تهدیدهای فرهنگ ایثار و شهادت در چند قالب به ارائه پیشنهادهایی می پردازد که از جمله آن ها قالب دوم است که مربوط به جامعه ایثارگری و حافظان فرهنگ ایثار و شهادت است که از آن به عنوان نقاط قوت یاد می کند و به بیان مهم ترین عوامل در این زمینه می پردازد که عبارت اند از : الف) مزار شهدا ب) حضور ایثارگران (جانبازان و آزادگان) ج) یادمان تجلی ایثار و شهادت د) خانواده شهدا.
محمد رضایی نوده و همکاران (1386) در پژوهشی با عنوان «شناسایی عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت (مطالعه موردی : استان گلستان)» به برخی از کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت اشاره می کنند، از جمله : فداکردن جان برای حفظ ارزش ها، عزت بخشیدن به افراد جامعه، ایجاد هویت و هدف مشترک در میان افراد جامعه، همبستگی اجتماعی، ایجاد روحیه ظلم ستیزی و عدالت خواهی در جامعه، حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور در مقابل بیگانگان، ایجاد شور و نشاط و تحرک در بین افراد جامعه. وی در پایان مقاله نیز به ایراد پیشنهادهایی در خصوص ترویج فرهنگ شهادت از جمله موارد زیر می پردازد : 1. ترویج غیر رسمی فرهنگ شهادت به جای رسمی و حکومتی 2. بیان واقعیت ها در باره زندگی شهدا 3. موزه شهدا.
حاجی ابوالحسنی (1387) در مقاله خود تحت عنوان «مفهوم شناسی اسلامی ایثار و شهادت» بیان می کند که نوشته پیش رو نگاهی است مفهوم شناسانه به ایثار و شهادت که دو مرتبه کمال وجود انسانی هستند. در بخش نخست آن مفهوم لغوی و اصطلاحی ایثار و شهادت از نگرگاه اهل لغت بررسی شده است. آنگاه با رویکردی قرآنی و روایی این دو واژه بررسی شده است. سپس ایثار و شهادت را از نگرگاه دو مفسر بزرگ قرآن در المیزان و مجمع البیان رصد شده است و در پایان ویژگی های ایثار و شهادت و مراتب آن که مراتب کمال انسان است بیان شده و با بیان این که ایثار و شهادت حرکتی است رو به تکامل و هدف دار و جایگاهی است اکتسابی که برای کسب آن مقدماتی لازم است در فرآیند اثبات ادعای ذکر شده تا آن جا که نوشته گنجایش داشته است از آیات قرآنی که خواستگاه مفهوم ایثار و شهادت است استفاده شده است. نویسنده جهت تأکید، از جلوه های آمده در روایات و سخنان معصومین بهره جسته است.
امام جمعه زاده و افتخاری (1387) در مقاله ای تحت عنوان «فرهنگ شهادت عامل هویت بخش در عصر جهانی شدن» می نویسند که فرهنگ شهادت یکی از مهمترین عناصر هویت ساز تشیع است و همواره بستری فراهم کرده است تا معنا و هویت به زندگی انسان ها بازگردد. در صورت استفاده مطلوب از فرصت ها و بستر های حاصل از جهانی شدن و جهان شمول کردن پیام فرهنگ شهادت و کارکرد هویت بخشی آن معنای جدیدی به انسان تشنه یقین و هویت خواهد بخشید. این مقاله بر اساس مطالعه توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش کتابخانه ای و بهره گیری از منابع اینترنتی نگارش یافته است.
جمشیدیان و همکاران (1387) در تحقیق خود با عنوان «تحلیل محتواي کتب دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به فرهنگ ایثار و شهادت» با تفکیک دو موضوع ایثار و شهادت، توصیه کردند که مطالب هر چه بیشتر به صورت عینی، داستان و ... بیایند و از موارد انتزاعی کاسته شود. قابل توجه آن که تحلیل محتوا در این پژوهش نشان داد که به اصل هماهنگی افزایش سن پایه با افزایش مفاهیم ذهنی یا اصل حرکت از عینی به ذهنی در سازماندهی محتواي کتاب هاي این دوره در موضوع فرهنگ ایثار و شهادت توجهی نشده است.
احمدی (1387)درپژوهش خود تحت عنوان «بررسی نقش دوره راهنمایی کشور در انتقال فرهنگ شهادت و ایثار و جهاد بر اساس تحلیل محتواي درسی فرهنگ اسلامی، فارسی و علوم اجتماعی» هم میزان توجه کتاب ها به مقوله کلی ایثار، جهاد و شهادت را ارزیابی کرده و هم میزان توجه لازم به 36 مؤلفه احصاء شده براي مبحث مذکور را مورد سنجش قرار داده است. یافته هاي این تحقیق نسبتاً جامع، نشان دهنده عدم توجه به بسیاري از مؤلفه هاي ایثار و شهادت در کتاب هاي درسی مزبور و به عبارت دیگر پیروي نکردن کتاب ها از نظام واره اي جامع براي طرح مبحث ایثار و شهادت می باشد.
بهالگردي، سعیدي رضوانی و صحافیان (1387) در پژوهش خود به نام «تأملی در میزان استفاده از ظرفیت درس زبان و ادبیات فارسی (دوره متوسطه) در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت» براي فرهنگ ایثار و شهادت، چهار وجه ادبیات عاشورایی، ادبیات دفاع مقدس، ادبیات پایداري سایر کشورها و ادبیات انقلاب اسلامی لحاظ کردند. بر اساس یافته هاي این پژوهش، از پتانسیل عظیم درس زبان و ادبیات فارسی دوره متوسطه در سرایت فرهنگ ایثار و شهادت تا حد زیادي غفلت شده است.
آرمند (1387) در تحقیق خود با عنوان «بررسي مفاهيم ايثار و شهادت در كتاب هاي درسي دوره ابتدايي، راهنمايي و متوسطه» دریافت که توزیع مفاهیم در سه دوره مناسب است و از نظر ارتباط عمودي بین مفاهیم بین دوره هاي تحصیلی هماهنگی وجود دارد ولی در اکثر کتاب های درسی هر سه دوره به مفاهیم مرتبط با شهید و شهادت کمتر پرداخته شده و نیازمند توجه بیشتر است.
منصوري بککی و چهار باشلو (1387) در پژوهش خود تحت عنوان «تحلیل محتواي برنامه درسی دوره راهنمایی و میزان توجه آن به ایثار و جهاد و شهادت» میزان توجه به ایثار و شهادت را در برنامه درسی دوره راهنمایی ارزیابی کردند. بر اساس نتایج این پژوهش، در کتاب هاي مذکور کم ترین توجه در کتاب هاي علوم اجتماعی شده است. ضمناً به طور کلی از شهدا و ایثارگران هشت سال دفاع مقدس کم تر سخن به میان آورده شده است و نکته مهم دیگر آن که توجه به این مقوله در این کتاب ها از نظام خاصی پیروي نمی کند.
سبحانی نژاد (1387) در پژوهشی با عنوان «تبیین راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین کودکان» به این نتیجه رسید که روش هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت به كودكان عموماً بر روش اسوه سازي و الگو برداري، روش آسان سازي، روش مشاهده و روش داستان گويي استوار است.
یافته های پژوهش سبحانی نژاد، یوزباشی (1387) با عنوان «بررسي ميزان توجه به مفاهيم فرهنگ ايثار و شهادت در محتواي كتاب هاي درسي فرهنگ اسلامي و تعليمات ديني دوره راهنمايي كشور» از اين قرار است: 1) عمده ترين مؤلفه هاي مبين فرهنگ ايثار و شهادت شامل؛ کشته شدن در راه خدا، از خودگذشتگی، دگرخواهي، خدا جویی، معارضه با خشونت طلبی، مبارزه با تجاوزگری و ظلم، مبارزه در راه خدا، کاری بالاتر از وظیفه انجام دادن، تلاش و سازندگی، مقاومت و ایستادگی، عمل شایسته انجام دادن، بصیرت و بینش، مشارکت در کار گروهی، تقوی و پرهیزگاری، مردن با عزت و شرافت، منادی عدالت، ادای تکلیف الهی، قناعت و صبر، توکل بر خدا و فداکاری، صداقت و حقیقت و دوری از دنیا پرستی مي‌باشد. 2) در مجموع تحليلي کتاب های درسی فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی دوره راهنمایی مشخص‌گردید كتاب هاي مذكور، 299 مرتبه به مؤلفه‌های فرهنگ ایثار و شهادت توجه نموده‌اند.3) بیشترین توجه به مؤلفه‌های؛ مبارزه با ظلم و جهل(64 مرتبه) مقاومت و ایستادگی (54 مرتبه) بوده است. 4) کم‌ترین توجه به مؤلفه های؛ کاری بالاتر از وظیفه انجام دادن (بدون توجه) و تلاش و سازندگی (يك مرتبه) بوده است.
سواری (1388) طی پژوهشی تحت عنوان «بررسی عوامل تأثیرگذار ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه» از نظر کارکنان مرد و زن بنیاد شهید و امور ایثارگران اهواز، نشان داد که پخش وصیت نامه هاي شهدا، ساخت و پخش سریال هاي زندگی شهدا، بازدید از مزار شهدا، نام گذاري خیابان ها و میدان ها به نام شهدا و شناسایی ویژگی هاي شخصیتی شهدا از طریق انجام تحقیقات در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت مؤثر است.
غیاثوند و دهکران (1388) در مقاله ای به «بررسی نگرش جوانان نسبت به عملکرد ایثارگران» پرداختند. این مطالعه در قالب پیمایش بر روی نمونه ای به حجم 4681 نفر، که به شیوه چند مرحله ای از استان های تهران، خراسان، خوزستان و لرستان انتخاب شده بودند، انجام گرفت. نتایج نشان داد که میانگین نگرش فرزندان ایثارگر وضعیت مطلوب تری نسبت به جوانان عادی دارد.
نریمانی (1388) در پایان نامه خود تحت عنوان «بررسی فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه» که از قرآن و روایات و کتب مربوطه استخراج شده بود، ایثار و شهادت را از جنبه ها و دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار داده است. روش تحقیق به صورت پژوهش کتابخانه ای، تحلیلی ـ توصیفی بوده است. یافته های تحقیق بیانگر آن است که ایثار و شهادت با همه موضوعات و مسائل فرهنگی و دینی، اقتصادی و اجتماعی ارتباط دارد و جمهوری اسلامی ایران نیز با فرهنگ ایثار و شهادت پایدار است.
عرفانی (1389) در مقاله ای با عنوان «آسیب شناسی فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان» می نویسد که امروزه حفظ، گسترش و آسیب شناسی از این فرهنگ متعالی ضرورتی اجتناب ناپذیر و قطعی تلقی می شود. نتایج نشان داد از دیدگاه دانشجویان بین میانگین رتبه آسیب هاي ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داري مشاهده می شود. همچنین نتایج بیانگر آن است که بین دیدگاه دانشجویان مرد با زن و نیز بین دیدگاه دانشجویان عادي با دانشجویان شاهد و ایثارگر در برخی از زمینه هاي آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داري مشاهده می گردد. می توان نتیجه گیري کرد ترویج فرهنگ ایثار و شهادت با آسیب هایی روبروست. بنابراین لازم است شیوه هاي ترویج فرهنگ ایثار و شهادت متناسب با شرایط روز و امکانات موجود و با رعایت اصل جذابیت به ویژه براي جوانان و نوجوانان، بازنگري و اصلاح شوند.
هاونگی (1389) در پژوهشی با عنوان «بررسی میزان برخورداري کتاب هاي درسی دوره ي راهنمایی تحصیلی، از مؤلفه ها و مفاهیم مربوط به فرهنگ شهادت» به این نتیجه رسید که از بین تمامی صفاتی که براي شهید در کلیه کتب دوره راهنمایی تحصیلی مطرح شده است به صفت شهادت طلبی بیش از سایر صفات اشاره شده است، بعد از صفت شهادت طلبی، مظلومیت بیشتر از سایر صفات اشاره شده است و بقیه صفات مطرح شده به میزان خیلی کم در تمام کتب درسی مورد بحث قرار گرفته اند. بدین مفهوم که صفاتی نظیر حقیقت جویی، شجاعت، صبر و استقامت، دینداري، ذلت ناپذیري، عزت و بزرگی تقریباً مورد غفلت قرار گرفته اند. همین طور از لحاظ ابعاد، بعد کارکرد اجتماعی مورد توجه بسیار کمی قرار گرفته است.
رستمی و عرفانی (1389) در پژوهش خود تحت عنوان «راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان» می نویسند که ترویج فرهنگ ایثار و شهادت نه تنها یک وظیفه دینی است بلکه با امنیت ملی کشور گره خورده است. نتایج نشان داد از دیدگاه دانشجویان بین میانگین رتبه راهکارهاي ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داري مشاهده می شود. همچنین نتایج بیانگر آن است که بین دیدگاه دانشجویان مرد با زن و نیز بین دیدگاه دانشجویان عادي با دانش جویان شاهد و ایثارگر در برخی از راهکارهاي ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت معنی داري مشاهده می گردد. بنابراین لازم است راهکارهاي ترویج فرهنگ ایثار و شهادت متناسب با شرایط روز و امکانات موجود و با رعایت اصل جذابیت به ویژه براي جوانان و نوجوانان، بازنگري و اصلاح شوند.
چراغی و اسلام پناه (1389) در مقاله ای با عنوان «تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت در گسترش اخلاق و معنویت در جامعه» اذعان دارند، آثار ایثارگري و شهادت طلبی بسیار است که می توان با تقویت آن ها به نسل هاي آینده و جوانان امروزي از طریق مراسمات، نقد و بررسی ها، رسانه هاي گروهی و صدا و سیما و ... در عمق وجود افراد نفوذ کرد. این آثار از جمله اثر روحیه ایثار و شهادت در تقویت ایمان، تأثیر ایثارگري و شهادت طلبی بر عبودیت و سازندگی انسان، احیاء فریضه امر به معروف و نهی از منکر، تقویت روحیه صبر و استقامت در مؤمنین و از همه مهم تر رضاي خدا می باشد. در این مقاله از روش توصیفی از نوع کتابخانه اي استفاده گردیده است و اطلاعات با استفاده از منابعی از جمله کتاب، مجله، اینترنت و ... جمع آوري و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
افشار (1389) در مقاله خود با عنوان «راه های حفظ و انتقال فرهنگ ایثار و شهادت» می نویسد که برای حفظ و انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به نسل آینده باید این فرهنگ با جدیت در برنامه ریزی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور مد نظر قرار گیرد و برای تبیین نقش و جایگاه فرهنگ ایثار و شهادت که در جنگ متبلور شد بیش از هر چیز نیازمند بررسی درست دستاوردهای هشت سال دفاع مقدس هستیم. در این ارتباط حرکت جدی تحقیقاتی پیرامون موضوع ضروری به نظر می رسد. این سؤال که ایثار و شهادت چیست؟ و این که راه های حفظ این فرهنگ و انتقال آن به نسل آینده چگونه است؟ سؤالاتی است که نگارنده این مقاله قصد دارد برای آن پاسخی مناسب ارائه نماید. لازم به یاد آوری است که روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش به شیوه مطالعه کتابخانه ای بوده است.
بهمنی(1389) در مقاله ای تحت عنوان «تبیین راه کارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه» می نویسد که فرهنگ ایثار و شهادت در ایران امروز همانند بسیاری از واژگان و اصطلاحات معنوی دیگر به جهت عمق معنا و ظهور آن در مصادیق متنوع و تعابیر سطحی و نسنجیده دچار خلط معنایی و آسیب جدی شده است که تعمیق و گسترش آن را در جامعه خصوصاً نسل جوان با مشکلات متعددی مواجه می کند. از سوی دیگر به دلیل نمود واقعی و ملموس این مفاهیم در جنگ تحمیلی زمینه ترویج باورهای ایثارگری و شهادت فراهم است. نگارنده سعی نموده با تبیین محرک های اصلی فرهنگ ایثار و شهادت نقش مؤثری در جهت نهادینه کردن این فرهنگ ایفا نماید. روش تحقیق در این پژوهش توصیقی ـ تحلیلی است و علاوه بر استفاده از منابع کتابخانه ای از تحقیقات میدانی نیز استفاده شده است.
غفاری هشجین و افضلیان سلامی (1390) در کتاب خویش با عنوان «گفتمان ایثار و شهادت در انقلاب اسلامی» با روش تحلیل گفتمان، به ذکر کلیاتی از مفاهیم و چهارچوب نظری گفتمان ایثار و شهادت، تاریخچه گفتمان و پایگاه آن در جوامع و ادیان، پدید آورندگان گفتمان ایثار و شهادت، مخاطبان گفتمان ایثار و شهادت، منابع فرهنگی ایثار و شهادت در فرآیند انقلاب اسلامی، موضوع گفتمان ایثار و شهادت در فرآیند انقلاب اسلامی و کنش های ناشی از گفتمان ایثار و شهادت در فرآیند انقلاب اسلامی می پردازند.
مرزوقی، فولادچنگ (1390) در پژوهشی با عنوان «ارزيابى برنامه درسى دوره ابتدايى (اهداف و محتوا) از منظر فرهنگ ايثار و شهادت» به این نتایج دست یافتند که در اهداف كلى دوره ابتدایی تنها در حوزه اجتماعى يك مورد و در حوزه اهداف سياسى دو مورد و در اهداف اعتقادى دوره ابتدايى نيز تنها يك مورد به طور مستقيم به اين موضوع پرداخته اند. نتايج تحليل محتوا نشان داد كه در كتب درسى دوره ى ابتدايى، بيشتر به مبانى ايثار و شهادت پرداخته شده است. همچنين، از بين مؤلفه هاى مبانى ايثار و شهادت بيشتر به صفات متعالى، همدلى و حق گرايى پرداخته شده است و از بين مؤلفه هاى مفاهيم ايثار و شهادت نيز مقوله معرفى الگوها مورد توجه بيشترى بوده است.
شهرکی پور (1392) در پژوهشی با عنوان «بررسی محتوای کتب درسی دوره راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت» از نظر معلمان این دوره شهرستان نیشابور به این نتیجه رسید که محتوای کتب درسی دوره راهنمایی (فارسی، فرهنگ اسلامی، تعلیمات دینی، تعلیمات اجتماعی و تاریخ) در درونی نمودن فرهنگ ایثار و شهادت، افزایش اعتقاد دانش آموزان به ارزش های دفاع مقدس، احترام به اقشار ایثارگران (جانبازان، آزادگان و خانواده شاهد)، آشنایی دانش آموزان با ویژگی های شهدای دانش آموز و تبلیغ و ترویج ارزش های دفاع مقدس نقش داشته است.
جعفری هرندی، یزدخواستی (1393) در پژوهشی تحت عنوان «تحلیل میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب های درسی دوره آموزش عمومی» به این نتایج دست یافتند: 1. در مجموع1230 مرتبه به محورها و مؤلفه های مفهومی مرتبط با فرهنگ ايثار و شهادت توجه شده است. 2. میزان آن در کتاب های فارسي، هديه هاي آسماني، اجتماعي و تاريخ 626، 230، 287 و 87 مرتبه بوده است.
2-19. پیشینه در خارج از ایران
پژوهش های زیر بدین منظور مطرح شده اند که نشان می دهد سایر کشورها نیز، ارزش های موجود در فرهنگ جامعه خویش را از طریق نظام آموزشی، به دانش آموزان انتقال می دهند.
برلسون (1982) به نقل از وال ورث در پژوهشي نحوه طرح جنگ آمريكا و مكزيك در اواسط قرن 19را در كتاب هاي درسي تاريخ دو كشور مقايسه كرده است. بنابر نتايج بررسي وي، در محتواي كتاب هاي درسي آمريكايي آمده است كه آمريكا مدت زمان زيادي توهين هاي رؤساي جمهوري مكزيك را تحمل كرده و سپس وارد جنگ شد و به حاشيه اي از سرزمين بوميان قناعت كرد؛ اما در مقابل در محتواي كتاب هاي درسي مكزيك آمده است كه آمريكا بي رحمانه بر سرزمين هاي مكزيك تسلط يافته است.
ونزلر (2003) با مقايسه كتاب هاى درسى دو كشور آلمان و انگليس، مشاهده كرد كه در هر دو كشور طى 7 تا 8 درس به موضوع هولوكاست پرداخته شده است، با اين تفاوت كه اهميت هولوكاست در كتاب هاى درسى كشور آلمان بيشتر است. در كتاب هاى درسى هردو كشور، تصاوير زيادى از قربانيان اين فاجعه نشان داده شده است تا دانش آموزان به محض باز كردن كتاب هاى درسى خود احساس نفرت، ترس و انزجار كنند و اين موضوع به عنوان اولين گام براى آموزش دانش آموزان است تا چنين رويدادى هرگز تكرار نشود.
الخبتى (2005) با تحليل محتواى23 كتاب درسى از بين كتاب هاى درسى آموزش عمومى اسراييل، مشاهده كرد كه 19 كتاب يعنى 6/82 درصد آن حاوى نگرش منفی نسبت به مسلمانان و اعراب است.13درصد از اين كتاب ها نگرش خنثى داشته و 3/4 درصد هم نگرش مثبت داشته اند. در اين كتاب ها اسلام با تجاوز، شمشير و زور پيوند خورده و به عنوان مذهبى معرفی شده كه با سرنيزه، كشورهاى ديگر را به اشغال درآورده است. از سوى ديگر، در اين كتاب ها مطالب زيادى در رابطه با برترى ملل و مذهب يهود بر ساير مذاهب مطرح شده است.
منابع فارسی
1. قرآن کریم
2. نهج البلاغه
3. احمدی، فریبا. (1386). «آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ». مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران : دانشگاه مازندران، صص 42 ـ 13.
4. احمدی، مجید. (1387). «بررسی نقش دوره راهنمایی کشور در انتقال فرهنگ شهادت و ایثار و جهاد بر اساس تحلیل محتواي درسی فرهنگ اسلامی، فارسی و علوم اجتماعی». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 140- 89 .
5. اخوان مفرد، حمیدرضا. (1381). ایدئولوژی انقلاب ایران. تهران : پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
6. آرمند، محمد. (1387). « بررسي مفاهيم ايثار و شهادت در كتاب هاي درسي دوره ابتدايي، راهنمايي و متوسطه ». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران : دانشگاه مازندران.
7. اسکات، ویلیام. (1391). تئوری حسابداری مالی. ترجمه علی پارسائیان، تهران : ترمه.
8 . آشوری، داریوش. (1389). تعریف ها و مفهوم فرهنگ. تهران : آگه.
9. اعظمیان بیدگلی، مولود. (1389). « ارتقاء فرهنگ شهادت و ایثار در بین نسل جوان ». همایش ملی فرهنگ ایثار و شهادت، زنجان : دانشگاه زنجان.
10. آقابخشی، علی؛ افشاری راد، مینو. (1383). فرهنگ علوم سیاسی. تهران : نشر چاپار.
11. امام جمعه زاده، سید جواد؛ افتخاری، حبیب الله. (1387). « فرهنگ شهادت عامل هویت بخش در عصر جهانی شدن». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 223-203.
12. باقری، خسرو. (1376). نگاهی دوباره به تعلیم و تربیت اسلامی. تهران : انتشارات مدرسه.
13. باقری دولت آبادی، علی. (1389). «ابزارها و چگونگی تأثیرگذاری جنگ نرم بر تضعیف فرهنگ ایثار و شهادت». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور. کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 56-40.
14. برزنونی، محمد علی. (1386). «دفاع مقدس و فرهنگ ایثار و شهادت». خبرنامه آفتاب، شماره 418.
15. بکائی، حسین. (1381). کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 61.
16. بیرو، آلن. (1370). فرهنگ علوم اجتماعی. ترجمه دکتر باقر ساروخانی، تهران : مؤسسه کیهان.
17. بهالگردی، بهاره؛ سعیدی رضوانی، محمود؛ صحافیان، مهدی. (1387).«تأملی در میزان استفاده از ظرفیت درس زبان و ادبیات فارسی (دوره متوسطه) در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران : دانشگاه مازندران، صص 269 ـ 249.
18. بهمنی، فرانک. (1389). «تبیین راه کارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 64-57.
19. پناهی، محمدحسین. (1385). « ارزش های جهاد و شهادت در شعارهای انقلاب اسلامی ». فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 29، صص 90 ـ 59.
20. پورفلاح، اکبر. (1381). بررسي و مقايسه تأثيرپذيري جامعه از فرهنگ شهادت با نمود عيني دراقشار اجتماعي: مطالعه موردي مدارس متوسطه استان گيلان. گیلان : اداره کل بنیاد شهید و امور ایثارگران.
21. جان فشان، کامران؛ حسینی، مهین. (1389). «ماهیت و چیستی ایثار و شهادت و ارتباط آن با توسعه کشور». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 116- 106.
22. جعفری هرندی، رضا؛ یزدخواستی، علی. (1393). «تحلیل میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب های درسی دوره آموزش عمومی». دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی تربیت اسلامی، دوره 9، شماره 18.
23. جمشیدیان، عبدالرسول؛ صادقیان، مهدی؛ مرادزاده، سمیرا؛ فروهر، محمد. (1387). «تحلیل محتوای کتب دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به متغیرهای فرهنگ ایثار و شهادت». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 315-293.
24. جمشیدی، محمدحسین. (1380). «مفهوم عدالت در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)». مجله حضور، شماره 36.
25. جوادی آملی، عبدالله. (1388). حماسه و عرفان. قم : انتشارات اسراء.
26. چراغی، نسرین؛ اسلام پناه، مریم. (1389). «تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت در گسترش اخلاق و معنویت در جامعه». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 105-92.
27. حاجی ابوالحسنی، عبدالحسین. (1387). «مفهوم شناسی اسلامی ایثار و شهادت». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 351-317.
28. حر عاملی، محمد بن حسین بن علی. (1409ق). وسائل الشیعه. تهران : انتشارات مکتب الاسلامیه.
29. حسن زاده، رمضان. (1382). «نقش و کارکرد نهادهای آموزشی در انتقال ارزش های اجتماعی- فرهنگی». فصلنامه نوآوری های آموزشی، شماره 4، صص 64- 49.
30. حسینی، سید حمید. (1386).«مفهوم پردازی آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت». مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران : دانشگاه مازندران.
31. خاکزاد، ملیحه. (1385). بررسی و تبیین عوامل مؤثر در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین دانشجویان دانشگاه شاهد. پایان نامه کارشناسی، دانشگاه شاهد.
32. خمینی، روح الله. (1375). ایثار و شهادت در مکتب امام خمینی (ره). تهران : مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
33. خوش قدم خو، صدرالله و همکاران. (1391). «تبیین پیامدهای جهانی شدن اقتصادی بر اهداف علمی و آموزشی مقطع متوسطه آموزش و پرورش ایران». فصلنامه علمی - پژوهشی اندیشه های نوین تربیتی، دوره 8، شماره 2.
34. خورشیدی، ر؛ قاسمی فلاورجانی، م. (1385). «بررسی صفات بارز شهدای دینی و ملی از نظر دانش آموزان مدارس راهنمایی شاهد و عادی شیراز ». مجموعه مقالات نخستين همايش علمى فرهنگ ايثار و شهادت، شیراز: دانشگاه شیراز، صص 162 ـ 146.
35. دائره المعارف تشیع. (1375). جلد2، تهران : نشر شهید سعید محبی.
36. دبیرخانه شورای هماهنگی و نظارت بر امر ترویج فرهنگ ایثار و شهادت. (1384). مجموعه مقالات و سخنرانی های هم اندیشی فرهنگ ایثار و شهادت. تهران: مؤسسه انتشاراتی نقش گستران بهار.
37. دژگیر، مریم. (1391). فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه و سیره حضرت آیت الله خامنه ای (مد ظله العالی). پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شاهد.
38. دهخدا، علی اکبر. (1376). لغت نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ج 3.
39. رازی، ابوالفتوح حسین بن علی. (1418ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. انتشارات بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.
40. ربیع نتاج، سید علی اکبر. (1386). « آسیب ها و عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در اسلام ». مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 110 ـ 89 .
41. رجبعلی، اسلام. (1385). بررسی ابعاد عملی و نظری ترویج فرهنگ ایثار و نقش آن در پیشگیری از جرم. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده حقوق دانشگاه قم.
42. رستمی، زهرا؛ عرفانی، نصرالله. (1389). «راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 184- 168.
43. رعنایی پور، مجید. (1385). « پاسداری از فرهنگ ایثار و شهادت در حوزه آموزش و پرورش ». چکیده مقالات نخستين همايش علمى فرهنگ ايثار و شهادت، شیراز: دانشگاه شیراز، صص 29 ـ 28.
44. زاهدی، عبدالرضا؛ امرایی، ایوب؛ نظربیگی، مریم. (1389). «روش قرآن کریم در نهادینه سازی عفاف و حجاب». فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره 49، سال سیزدهم، صص 106- 49.
45. سبحانی نژاد، مهدی؛ یوزباشی، علیرضا. (1387). « بررسي ميزان توجه به مفاهيم فرهنگ ايثار و شهادت در محتواي كتاب هاي درسي فرهنگ اسلامي و تعليمات ديني دوره راهنمايي كشور ». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران: دانشگاه مازندران.
46. سبحانی نژاد، مهدی؛ محمودی، مهدی. (1387). « تبیین راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در بین کودکان». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 377 ـ 365.
47. سبحانی نژاد، مهدی؛ جعفری هرندی، رضا. (1386). «بررسي و تحليل ميزان توجه به مفاهيم دفاع مقدس در كتاب هاي درسي دورة ابتدايي و راهنمايي». دو ماهنامه علمی - پژوهشی دانشور رفتار، شماره 27.
48. سعیدمنش، نصرت الله؛ الهی، فروزان. (1389). «آثار و پیامدهای فرهنگی ایثار و شهادت در مقابل تهاجم فرهنگی». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 198- 185.
49. سعیدی رضوانی، محمود؛ عرب زوزنی، احمد. (1385). « فرهنگ شهادت در کتا‌ب‌هاي درسی دورة راهنمایی تحصیلی ». مجموعه مقالات نخستين همايش علمى فرهنگ ايثار و شهادت، شیراز : دانشگاه شیراز، صص 339 ـ 328.
50. سلیمانی، اکرم. (1383). مقايسه ديدگاه جوانان آشنا با فرهنگ ايثار و شهادت با بقيه جوانان نسبت به توانائي هاي خود. تهران : دانشگاه تهران.
51. سمائی، علی منصور. (1387). «ایثار و شهادت طلبی و نقش آن در امنیت ملی». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 420 – 401.
52. سواری، کریم. (1388). «بررسی عوامل تأثیرگذار ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه». مجموعه مقالات ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه.
53. شاعری، محمدحسین. (1381). جامعه شناسی شهادت طلبی و انگیزه های شهیدان. تهران: نشر شاهد.
54. شاهین، آزاده؛ چشمه سهرابی، مظفر. (1387). «بررسی نقش برنامه های شبکه های سراسری سیما در حفظ و تقویت فرهنگ ایثار و شهادت». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 454 – 421.
55. شاه نوروزی، مهدی. (1387). «سهم بودجه فرهنگی کشور در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان : دانشگاه اصفهان، صص 480 – 455.
56. شریعتی، علی. (1374). حسین وارث آدم. تهران : نشر قلم.
57. شریف زاده، حکیمه سادات؛ یوسفی، حمیده. (1387). « بررسی شیوه ها و الگوهای تربیتی فرهنگ ایثار و شهادت ». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 233 ـ 213.
58. شریفی، رضا. (1382). بررسي و شناسايي موانع رشد و توسعه ارزش هاي منبعث از فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه و ارائه راه هاي مقابله اصولي با آنها. معاونت پژوهش و تبلیغات بنیاد شهید انقلاب اسلامی.
59. شورای عالی آموزش و پرورش. (1379). اهداف دوره متوسطه. مصوب ششصد و چهل و هفتمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش.
60. شهرکی پور، حسن. (1392). « بررسی محتوای کتب درسی دوره راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت ». پژوهش در برنامه ریزی درسی، شماره 10، صص 108 ـ 97.
61. شهرویی، شهروز. (1385). شهید و شهادت از دیدگاه شهید مطهری. قم : انتشارات نجابت.
62. صالحي حسيني، مرتضی. (1371). « جو آموزشی و پیشرفت تحصیلی ». فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 9 و 10، صص 129 ـ 116.
63. صالحی عمران، ابراهیم؛ اکبرپور زنگلانی، محمدباقر. (1386). « بررسي ميزان تحقّق هدف اجتماعي ايثارگري در آموزش و پرورش دورة متوسّطه (مطالعة موردي: دانش آموزان و دبيران متوسطه نظري) ». مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 281 ـ 249.
64. صافی، احمد. (1385). آموزش و پرورش ابتدایی، راهنمایی تحصیلی و متوسطه. تهران: سمت.
65. صمیمی، حمیدعلی. (1386). « مردم، فرهنگ ایثار و شهادت و آسیب شناسی آن ». مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص 151 ـ 129.
66. عابدی، امیر. (1385). بررسي تأثير انتظار بر فرهنگ ايثار وشهادت بين جوانان. تهران : دانشگاه تربیت معلم.
67. عباسپور، نورعلی. (1383). بررسي روش هاي مختلف ترويج فرهنگ ايثار وشهادت و زنده نگهداشتن ياد وخاطره شهدا و ايثارگران از سوي دستگاه هاي مختلف. معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران.
68. عرفانی، نصرالله. (1389). «آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه دانشجویان دانشگاه پیام نور مرکز همدان». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 302 - 289.
69. عشقی مطلق، معصومه. (1380). عوامل مؤثر بر ترویج فرهنگ شهادت. پایان نامه کارشناسی. دانشگاه فردوسی مشهد.
70. علی اکبری، راضیه. (1389). « ایثار و شهادت و جهانی شدن ». مجموعه مقالات ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، قم: دانشگاه قم، صص 211 ـ 169.
71. عنایت، حمید. (1381). اندیشه سیاسی در اسلام معاصر. ترجمه خرمشاهی، بهاءالدین، تهران : انتشارات خوارزمی.
72. غزالی طوسی، ابوحامد امام محمد. (1374). میزان العمل. ترجمه علی اکبر کسمائی، تهران : انتشارات سروش.
73. غفاری هشجین، زاهد؛ افضلیان سلامی، موسی. (1390). گفتمان ایثار و شهادت در انقلاب اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه شاهد.
74. غیاثوند، احمد؛ دهکران، پریسا. (1388). «بررسی نگرش جوانان نسبت به عملکرد ایثارگران». فصلنامه مطالعات علمی، سال دهم، شماره 1، صص 47 – 31.
75. فرمهيني فراهاني، محسن. (1390). فرهنگ توصيفي علوم تربيتي. تهران : شباهنگ.
76. فرمهيني فراهاني، محسن. (1384). برنامه ریزی آموزشی و درسی ویژه داوطلبان آزمون کارشناسی ارشد علوم تربیتی. تهران : جهاد دانشگاهی.
77. فرهادیان، رضا. (1382). مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث. قم : انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
78. فرهنگ آکسفورد. (1377). جلد2، تهران : انتشارات امیر کبیر.
79. فلاح صفوی، محمد؛ محرمخانی، ناصر. (1385). بررسي عوامل و موانع ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه از منظر شهروندان قزويني. قزوین: معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران.
80 . فهیمی، محمد صادق. (1387). « فرهنگ ایثار و شهادت و شاخص های آن ». مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان: دانشگاه اصفهان، صص 571 ـ 539.
81 . فیض کاشانی، ملامحسن. (1417ق). المحجه البیضاء. تصحیح و تعلیق : علی اکبر غفاری، ج 8 ، دفتر انتشارات اسلامی.
82 . قدرتی، زهرا. (1385). «راه های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در میان جوانان». خبرنامه ایثار و شهادت، اول مهر.
83 . قهرمانی، محمد؛ عاشقی، حسن؛ مهدیون، روح الله. (1388). «جهانی شدن، فرهنگ و برنامه ریزی آموزشی». ماهنامه مهندسی فرهنگی، سال چهارم، شماره 33 و 34.
84 . کلبعلی، ایراندخت. (1384). محتوای کتاب های تعلیمات دینی، اجتماعی و ادبیات فارسی در رابطه با آَشناسازی دانش آموزان با ارزش های اسلامی و ایرانی. تهران: گزارش پژوهش شورای عالی انقلاب فرهنگی.
85 . کلینی، یعقوب. (1375). اصول کافی. ج2، تهران : انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
86 . کمالی کارسالاری، نعمت الله. (1386). تحلیل محتوای مؤلفه‌های هویت ملی در کتب دوره‌ی آموزشی راهنمایی. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران.
87 . مجتبوی، سیدجلال الدین. (1377). علم اخلاق اسلامی. ج3، انتشارات حکمت، چاپ : چهارم.
88 . مجلسی، محمد باقر. (1412ق). بحارالانوار. تهران : انتشارات مکتب الاسلامیه.
89 . مجموعه رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای طی سال های 1366 تا 1389. (1389). نرم افزار حدیث ولایت. تهران : مؤسسه پژوهشی - فرهنگی انقلاب اسلامی.
90. محدثی، جواد. (1385). فرهنگ عاشورا. قم: نشر معروف.
91. محمد رضایی نوده، علی اکبر و همکاران. (1386). «شناسایی عوامل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت (مطالعه موردی : استان گلستان)». مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، مازندران: دانشگاه مازندران، صص322 ـ 281.
92. محمدی، فتاح؛ صفرزاده، مهدی. (1389). « استراتژی (راهکارهای) ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ». مجموعه مقالات همایش ملی فرهنگ ایثار و شهادت، زنجان: دانشگاه زنجان.
93. محمودی، ایوب. (1387). «بررسی نقش تربیتی فرهنگ شهادت طلبی».مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، اصفهان: دانشگاه اصفهان، صص 710 ـ 681.
94. مرزوقی، رحمت الله؛ فولادچنگ، محبوبه.(1390). « ارزیابی برنامه درسی دوره ابتدایی از منظر فرهنگ ایثار و شهادت ». مجموعه مقالات اولین نشست علمی بررسی جایگاه فرهنگ ایثار و شهادت در نظام تعلیم و تربیت کشور، شیراز: دانشگاه شیراز، صص 35 ـ 15.
95. مصدقی، مجتبی. (1373). « نقش محیط و همسالان در تربیت کودکان ». مجله رشد معلم، شماره 105، صص 41 ـ 36.
96. مصطفوی، حسن. (1371). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. ج3، مؤسسه الطباعه و النشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
97. معدنی، سعید. (1378). مقدمه ای بر مفهوم فرهنگ شهادت و شیوه های ترویج آن. معاونت پژوهش و تبلیغات بنیاد شهید انقلاب اسلامی.
98. مطهری، مرتضی. (1378). قیام و انقلاب مهدی (عج) به ضمیمه شهید. قم : انتشارات صدرا.
99. ملکی، حسن. (1389). مبانی برنامه ریزی درسی آموزش متوسطه. تهران : انتشارات سمت.
100. منصوری بککی، سیروس؛ چهارباشلو، حسین. (1387). «تحلیل محتواي برنامه درسی دوره راهنمایی و میزان توجه آن به ایثار و جهاد و شهادت». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت، فرصت ها و چالش ها در حوزه های فرهنگ، اقتصاد و سیاست، مازندران : دانشگاه مازندران.
101. موسی پور، نعمت الله. (1391). «ترویج فرهنگ ایثار و شهادت به کمک برنامه درسی در دوره ابتدایی». فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره پنجم، شماره 3، صص 126-103.
102. مهرمحمدی، محمود. (1383). آموزش عمومی هنر. تهران : انتشارات مدرسه.
103. نادری زاده، غلامرضا؛ یوسفی، علیرضا؛ فروغی، احمدعلی. (1390). « الگوی آموزشی تقویت فرهنگ ایثار و شهادت در برنامه درسی مدارس ». همایش ملی ایثار و شهادت: فرصت ها و چالش ها در حوزه فرهنگ، همدان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
104. نوري طبرسي، ميرزا حسين. (1428ق). مستدرك الوسائل. بيروت : مؤسسه آل البيت لأحياء التراث.
105. وزارت آموزش و پرورش، امور اجرایی نظام جدید آموزش متوسطه. (1373). کلیات نظام جدید آموزش متوسطه. تهران : آموزش و پرورش.
106. هاونگی، حسین. (1389). «بررسی میزان برخورداری کتاب های درسی دوره راهنمایی تحصیلی، از مؤلفه ها و مفاهیم مربوط به فرهنگ شهادت». مجموعه مقالات همایش ملی ایثار و شهادت و توسعه کشور. کرمانشاه : دانشگاه رازی، صص 401 - 394.
ب) منابع انگلیسی
1. Al-Khabti, Ali S. (2005) Arab and Muslim Image in the Public Education Textbooks of Israel (Summary of Study), Educational Research, Ministry of Education, King - dom of Saudi Arabia, http://www.islamonline.net/English/artculture.
2. Berelson, B. (1982) Content Analysis in Communication Research, Glencoe, Ill., the Free Press.
3. Borofsky، Robert. (1998). Cultural Possibilities in UNESCO world culture report، pp. 64-75.
4. Eisner, G.W.E. (1994). The educational imagination. U.S.A. McMillan College Publishing Company.
5. Klein. M.F (1981) A Conceptual Framework for Curriculum Decision Making.In the Politics of Curriculum Decision Making M.F. Klein(ED).
6. Short, E, C, (2002) Curriculum Development and Organization. Encyclopedia of Educational Research.
7. Wenzeler, B. M. (2003). The Presentation of the Holocaust in German and English School history textbooks- A comparative study, Edge Hill College of Higher Education, Ormskirk, England.
8. Williams، Raymond. (1976). Key word، A Vocabulary of culture and society، London: Fontana.
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان
قیمت: 39٬000 تومان